Thursday, December 24, 2009

ТҮМЭН АМГАЛАН ЯРУУ НАЙРАГЧ

Нэг. Эхлэл.

“Түмэн амгалан” хэмээх тодотголыг үзэг барьсан гар минь ганцхан хүний нэрийн өмнө тавихаа сайн мэднэ. Хэд хэдэн сайхан хүний тухай хөрөг нийтлэлүүддээ ч энэ хүнийг яг л ийм тодотголтойгоор хавчуулснаа бас сайн мэднэ. Цагаан магтаал урсгаснаас ганц хоёрхон оновчтой үгээр хэдхэн зураас татчихвал аандаа тэр хүний хөрөг тодорхойёо босоод ирдгийг уншигч авгай нар мэддэг бол сайн л биз, мэдэхгүй бол миний л ур чадваргүйнх.
Тухайлахад, саяхны нэг нийтлэлдээ би түүний тухай “…Энэ хөшөөний эхийн санааг Нямсүрэнгийн дотно нөхөр, түмэн амгалан зант, “Би анх тэгсэн юм шүү” гэж хэлэхийг Алтан-Овоо руугаа нулимахын дайтай нүгэлд төсөөлдөг Мэнд-Ооёо хэлж өгсөн нь хамаагүй, миний эчнээ танил Дүүрэнтөгс хүү бол ёстой жинхэнэ утгаараа ДҮҮРЭН агаад ТӨГС авъяастай хүү юм даа гэсэн бодол өөрийн эрхгүй тархи руу минь харван оров…” хэмээн мөн л “хавчуулах” төдий оруулсан байсан чинь ганц хоёр хүн Нямсүрэнгийн хөшөө болгож Дүүрэнтөгсийн хийсэн эх зургийг Мэнд-Ооёо голсон мэтээр ойлгоод мань эр лүү утасдаж, золтой л бид хоёрын хооронд яс хаячихаагүй юм билээ. Хэзээ хойно нь мань хүн өнөөх нийтлэлтэй сониныг миний нүдэн дээр анх удаа уншсаныхаа дараа л тийм юм болсныг хэлж байгаа юм даа. Хэрвээ мань мэтийн овилгогүй хүн байсан бол уншаагүй мөртлөө шууд утасдаад л Зевс бурхан шиг тэнгэр дээрээсээ аянга чулуудах байсан даа.
Ийнхүү, энэ тодотголыг би өөрөөсөө харамлах нь холгүй олон жил болжээ. Гэхдээ энэ тодотголыг авах цорын ганц хүн маань “очиж очиж нэг муу яруу найрагч” байхдаа яахав дээ! “Хувь заяаны шоглоом” гэж ёстой л үүнийг хэлдэг байх.
Миний л мэдэхээс Мэнд-Ооёогийнх гэж нэг шар будаа шиг олон залуус бужигнасан айл байх. Голдуу л өнөөх яруу найргийн “сэгсгэр залуус” маань. Эхнэр Эрдэнэчимэг нь ч хажиглана гэж байхгүй, хүүхдүүд нь ч хичээл номоо давтмаар байна гээд уурлаж, ундууцна гэж байхгүй. Мань хүн налайчихаад л, Энх-Амгалан хаан шиг үл мэдэг мушийсхийгээд сууж байх. Нэг л сайхан өрхийн тэргүүлэгч шиг тэр ч хүний уран бүтээлийн чигийг зааж, энэ ч хүний гарыг их найргийн ганзганд хүргэх л үндсэн ажилтай мэт. Балбар ч, Нямсүрэн ч энэ л хүнээр дамжин их найргийн “охин тэнгэрүүд”-тэй танилцсан. Тэр олон “сэгсгэр залуус” нь хааяа бас “болохгүй” ээ.
Нэг удаа би яваад ордог юм байна. Утасных нь аппарат хэдэн хэсэг болчихож. Ооёо тэрнийгээ мэлхий ширээн дээрээ тавьчихаад нэг хугархайг нь чихэндээ, нөгөөг нь амандаа ойртуулчихаад утсаар л ярих гээд байгаа бололтой юм.
–Наадхи чинь яачихаад байгаа юм бэ? гэсэн чинь мань хүн:
-Өө, энийг үү, Балбар л өчигдөр орой хана руу шидчихсэн юм бол уу даа гэж байна.
Тэгсэн чинь ийм юм болжээ: Урьд орой нь Балбарыг дагаад баахан залуус ороод ирж гэнэ. Шүлэг, дарс хоёртоо цусан дахь адреналиных нь хэмжээ ихэсчихсэн улсын дуу гэж өрөөний хана хагалчих гээд л байсан биз. Тэгэхээр нь Балбар хэзээнийхээ л задгай зангаар:
-Чимээгүй байгаач, гөлөгнүүд ээ! гэчихэж.
Гэтэл Болд-Эрдэнэ нь ч гэл үү, Уянга, эсвэл Галсансүх нь ч юм уу урдаас нь:
-Хөв, хөв! гэчихэж.
Балбар, мэдээжийн хэрэг шүү дээ, жинхэнээс нь тэднийгээ “гөлөг” гэсэн биш, “гөлөг” гэдэг үг бол түүний хувьд бараг л “Хүү минь, дүү минь” гэсэнтэй л адилхан юм чинь, гомдолгүй яахав, “даргилан буцлаад” ширээн дээрээс утасны аппарат аваад явуулчихаж.
Цаадхи нь гялсхийгээд бултчихсан чинь хананд очоод тасхийхгүй юү. Ингээд л маргааш нь Ооёо маань үл мэдэг инээвхийлчихээд эвлүүлж, дэвлүүлээд сууж байх нь тэр.
Яруу найрагч хүнд бол угаасаа л “агсам, танхай дүртэй, атлага зээтүү хэлтэй, адгуу, догшин зантай, арчаагүйдүүхэн амьжиргаатай” гэсэн тодорхойлолт, үнэлэлт-дүгнэлтүүд аливаа хүний хацар дээрхи мэнгэ шиг нь илүү зохидог байлтай. Гэвч “бичигдээгүй хуулийн цоорхой” гэж найрагч заяанд ч бас байдаг юмсанжээ.

Хоёр. Нэгэн сонгодог шүлгийн тухайд

Тийн, мөхөс миний бие түмэн амгалан энэ хүний тухай бичихсэн гэж “шүлсээ гоожуулсаар” олон жил болжээ. Түмэн амгалан зангийнх нь ч тухай гол нь биш, түмэн онд ч дамжин уншигдах бяр сайтай, зангарагтай бүтээлүүд гаргаад байдгийг нь олон жилийн өмнөөс мэдэх болохоор тэр. Гэхдээ л хөрөг нь нэг л босож өгөхгүй санагдаад байсан юм. Түүхий юм хийснээс таг чимээгүй байсан нь дээр. Нуулгүй хэлэхэд сүүлийн хэдэн жил, ялангуяа “Хүмүүсийн тухай роман” хэмээх хөрөг-нийтлэлийн маань ном гарснаас хойш надаар ганц хоёр юм хэлүүлчих ч юм уу, номынхоо тухай дуугаруулчих гэсэн хүн олон гарах болсоон. Тэр бүхний тухай би үнэндээ бичээд байж чаддаггүй. Янз янзын шалтгаанаар… Олон ч хүнийг гомдоож л яваа байх. Харин “Миний тухай ганц үг ямар нэг юмандаа унагачихаач” гэж хэзээ ч ам нээж байгаагүй мөн ч олон сайхан хүний талаар бичихсэн гэхээс шүлс минь дандаа гоожиж явдаг аа. Тэдний нэг бол яах аргагүй энэхүү түмэн амгалан Мэнд-Ооёо бөлгөө.
“Их мөрөн дөлгөөн.
Эрдэмтэй хүн даруу” хэмээн монголчууд ярьдаг. Гэтэл шуудхан хэлэхэд, хэн нэг хүний тухай хөндлөнгөөс нь сайн юм дуугарахаа больсон өнөө цагт өөрийгөө л сайтар рекламдахгүй бол тэр хүнийг уран бүтээлчийн хувьд юу ч биш юм билээ хэмээн боддогчуул даанч олон болсон нь харамсалтай. Уншихаа больсон үндэстний л эмгэнэл юм даа. Бас шуудхан хэлэхэд, Мэнд-Ооёог ердөө хэдхэн хоногийн өмнө Дэлхийн Урлаг, соёлын академийн “Алдрын навчин титэм” авсныг нь сонсчихоод хөөрөн ярьтал нэг их “том” хүн жаахан голонгуй шинжтэй хямсалзав. Миний муу гацаатай зүрхний гүн рүү шүдэнз хавираад шидчих шиг болов. “Шүлгийнх нь гүн рүү өнгийгөөгүй байж энэ муу одоо юу юм бэ” гэж бахардан бодоод, мөнөөхөн барьж авч зүрхлэхгүй байсан уран бүтээлийн хөргөө босгохыг яарсан минь энэ болой.
“…Ногооны униар дунд гон бие хүн чулуу
Нойрмог янзаар салхинд гуядуулан торойгоод
Орчлонд энэ хүний зүрх юуны төлөө цохилж байсан бол гэх
Оньсого тааврын гарваль эрж он цаг нисэн ирнэм.
Инч хурам бүрийн эрхин цуваа хэлхэж,
Эрдэнийн алтан үсгийн уран мэлмий амсхийх завгүй,
Эрин зууны хил алхсан мэргэдийг бидэнтэй нөхөрлүүлж
Ирж байгаа хойч үе рүү зуучилсаар он цаг нисэн одном.
Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.
Ор санаандгүй явтал он цаг яарсаар нисч ирнэм.
Олон адууны үнэр ханхалсан цэнхэр суунаг босоод,
Цэцгийн баланд эрвээхэй шандуурч биесийг хөөцөлдөөд,
Цэн тогоруу байгалийн заяаны цам бүжгээ дэглээд,
Цаад уулын жимс одод түгэх шиг үржээд,
Цагаан морь хөрвөөхөд улаан болж босоод,
Амталж ханашгүй эх нутгийн аман хишиг дэлгэрээд,
Амьтан бүхэн эдэлж баршгүйд он цаг яарсаар нисэж одном.
Гол усны чулууг хүүхдүүд царгил хөгжим болгоод,
Ган цохилуур шүргэх ялдар “Дөрвөн цаг” налайгаад,
Элгэн биендээ түмэн цагийн дуу сонсож шингээсэн
Эх дэлхийн чулууны аялгуугаар он цаг нисэн ирнэм.
Амгалан үдшийн ухаа ягаан уулсын сэрвээгээр
Алтан хараацай дөлөн жигүүртэй нисэлдээд,
Аз жаргалын гал авчирсан эртний домог нэхэж
Ахмад үеэ адилтган санахуй дор он цаг нисэн одном…
…Нарны гэрэл сарны туяагаар зам нэхэж,
Навчилж, цэцэглэж, хагдарч хуучрах жам хэлхэж,
Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир
Юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм.
Өгөх насаа тээж, өнгөрч элснийг буцааж аваад,
Өглөг хишиг эдлүүлж, хүртээснээ эргүүлж шалаад,
Эдүгээ хэний үйлс үнэн болоод үлэмжийн тустайг
Эрин зуунуудад дамжуулан гэрчлэхээр он цаг нисэн одном.
Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.”
Энэ бол аль тэртээ 1984 оны хавар “Сэтгэлийн байгаль”-ийг нь хүлээн авах ганцхан ажилтай Нямсүрэн биднийг Улаанбаатарт ирээд гэрт нь буусан орой яруу найргийн галынхан дундаа уншиж өгсөн Мэнд-Ооёогийн шүлэг. Үлэмжийн сайхан хорвоод үр ачдаа уншиж өгмөөр энэ сонгодог мөрүүдийг тэрбээр 28-хан насандаа буюу 1982 онд туурвисан юм билээ. “Хоёрын хооронд хор долоосон” зураач Ойдов “нэмэгдэл” нэхэж, “Шар” Мягмарсүрэн амаржсан эхнэртээ шөл өгчихөөд, гүн шөнөөр баярын сэтгэлээ цалгиулан гэр лүүгээ гүйж явахдаа бугуйнхаа цагийг мулзлуулсандаа гоморхон уйлж, мөн тэр өдөр Москвагаас буусан оюутан Дашбалбар “Навчис” гэдэг мөн л айхтар гүн сэтгэлгээтэй шүлгийг нь тоогоогүйн төлөө надад агсарч байхад мань эр бидэнд ийм л ухаарал хайрлаад налайн сууж байлаа. “Гуч л дөнгөж хүрч байгаа мөртлөө бүүр нэг бүрэн боловсорчихсон гүн ухаантай ямар гээчийн амьтан бэ” хэмээн “хөдөөгийн муу хөсрий төмрийн засварчин” би наагуур санаж байж билээ. Гуч хүрээгүй ч жинхэнэ найрагчийн ухаанд гунан үхрийн бяр байдаг юмсанж. Тэрнээс хойш энэ шүлгийн зарим нэг мөр, бадгууд миний санаанаас гарахаа больчихсоныг одоо л нэг эзэнд нь дуулгачихъя, биеэ тоочихгүй нь лавтай. Мөн л шуудхан хэлэхэд, миний санаанд хэр баргийн шүлэг, зохиол хүрдэггүйг уран бүтээлийн хүрээнийхэн тун сайн мэднэ дээ…
Харин дээрхи шүлэг бол үнэнхүү агуу л даа. Цөөхөн хэдэн шадыг нь л би энд сийрүүлсэн болохоос биш, бүгдийг нь уншваас ухаарлын туйлд хүрчих юм шиг бодогдоно. Төгс төгөлдрийн шалгуур гэж болмоор. Гэвч сонингийн нүүр бол Мэнэнгийн тал биш болохоор тэр бүхнийг жишээ татан задалж хэлж өгөөд байх зай даанч алга. Монголд уран зохиолын судлал, шүүмжлэл гэж нэг юм байдаг бол судлаад, задлаад залуу уншигч, уран зохиол сонирхогчдын нүдийг нээх нь тэдний л шууд үүрэгсэн. Даанч тийм юм байхгүй болохоор манай уншигчид ёстой л өнөөх “Ойд төөрсөн сармагчин” шиг. “Оргиниаль” гэдэг шиг. Ерөөсөө л Мэнд-Ооёогийн бүх л шүлгүүд наран гаригаас гэрэл сүвлэсэн юм шиг иймэрхүү аястай (Гол усны чулууг хүүхдүүд царгил хөгжим болгоод, ган цохилуур шүргэх ялдар “Дөрвөн цаг” налайгаад), иймэрхүү ухааралтай (Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм), иймэрхүү зураглалтай (Амгалан үдшийн ухаа ягаан уулсын сэрвээгээр алтан хараацай дөлөн жигүүртэй нисэлдээд). Жинхэнэ сонгодог (классик) шүлэг л иймэрхүү байдаг билээ! Өөрийгөө рекламддаггүй атлаа сонгодог жишгийн юм чимээгүйхэн л хийгээд явдаг хүн хэдийвээр цөөхөн юм гаргалаа ч гэсэн тэдгээрээс нь оюуны бяр амтагдаад, ухааны гүн мэдрэгдээд, яахын аргагүй зангаргаа харуулаад байдаг юм.
“Мэргэд мэргэдийн зуур зохьюу.
Мунхгууд мэргэдийг хаана мэдхүн.
Алтнаас дээр үнэт зандныг
Мунхгууд нүүрсэн болгосныг үзэдхүн” гэсэн хоёр шад “Субашид”-ад байдаги юм билээ.
Дарьганга нутгийн унаган хүү Гомбожавын Мэнд-Ооёогийн “Алтан-Овоо” хэмээх уянгын том хүүрнэл зохиолыг нь мэдэхгүй хүн Монголд байхгүй ч байж мэднэ. Зүйрлэвээс, Расул Гамзатовын “Миний Дагестан” шиг онгод авъяас, шасдир цадигийн яндашгүй арвин судар билээ. Хуудас бүрээс нь түмэн цэнхэр мөнгөн нуур мэлтэлзэж, мянган жаахан мэнгэн булаг ундарч, монгол өвгөдийн сургааль сонсогдоод, хос хосоороо хунгууд цойлон нисэлдээд, талын бор толгод өндөс өндөс хийгээд, туурайт хүлгийн дуун үүрсээд, монгол үгийн ширгэшгүй баян сангаас атга атгаар нь утгаж аваад улаан нүүр лүү цацах адил бөлгөө. Уншаагүй нь нэг удаа бариад авагтун, уншаад эхэлбэл дахиад заавал хоёронтаа унших нь магад! Тэгээд ч, уншигддаггүй номыг гурвантаа хэвлэнэ гэж байдаггүй юм даа. Сайхан хүн, сайхан бүтээлд үг хайрладаггүй цагаан сэтгэлт миний тойруулан дурдаж буйг минь анзаарсан бол, тэр ном гурав дахь удаагаа хэвлэгдчихээд байгаа юм шүү.
“Монгол шүлгээс цаанаа л нэг сайхан уужим агаар сэнхийгээд, сэтгэл зүрх сэгхийгээд явчихдаг, бачимдал, бухимдал гэж огтоос байдаггүй гэж гадаадынхан ярьдаг” хэмээн Их Урианхай гуай хуучилж байна лээ. Үүн лүгээ нэгэн адил, Мэнд-Ооёогийн дээрхи шүлэг юун тэр Тайваний найрагчийн сэтгэлд байтугай, талын монгол миний ч зүрхэнд эртэн цагийн нэгэн их бичгийн мэргэний үлдээсэн бүтээл лүгээ адил оршчихсон юм. Пушкины хэлснээр, Мэнд-Ооёо бол хэзээ ч “дэггүй шүлгээр цагаа барахгүй” хүн. Түүний шүлгүүд бас хэзээ ч “индрийнх” байж чадахгүй. “Индрийн” шүлгийг билэг танхай онгодтой хүн бичдэг болохоос, “бодлогоширдог”, “дотогшоогоо ариусдаг” түүн шиг хүн бичдэггүй юм. Түүнийхээ харгайгаар хэзээ ч “Болор цом” авахгүй! Харин яруу найргийг авъяас, онгодтой хүмүүсийн уралдаан, урцалдаан биш, гүнзгий яруу сэтгэлгээний эталон болгодог Дэлхийн Урлаг соёлын академи бол “Алдрын навчин титэм”-ээ өгдөг юм байна. “Хэлсэн хийснэ, бичсэн үлдэнэ” гэгч энэ.
Хэтийдсэн гэмээр гүн сэтгэлгээтэй, туждаан ухаарлын түлхэцтэй, мөнх хийгээд мөнх бусын тухай эргэцүүлэл, эх орныхоо хэзээ ч уйдамгүй гайхамшигт биширсэн, бараг л бөөгийн дуудлага гэмээр энэ ба хойд насны гэрэл гэгээтэй дээрхи шүлгийг тухайн үед нь Монголын яруу найргийн хүрээнийхэн хэр хүлээж авсныг хөдөөгийн би сайн мэдэхгүй. Ямар ч байсан, Дашбалбарын “Хүмүүс ээ, бие биеэ хайрла” гэдэг шүлэг шиг, яруу найргийг тоодоггүй хүний ч зүрхэнд хоногшиж чадаагүй нь харамсалтай. Балбар шиг догшин хувилгаан л төгс төгөлдөр юмаа хүмүүсийн тархинд хүчээр аваачаад “шаачихдаг” болохоос биш, Мэнд-Ооёо шиг “Минийх, минийх” хэмээн дуугарахыгаа амны алдас хэмээн заншилсан хүн бол үүнээс сайн юмаа ч хүнд хүргэж чадахгүй л дээ. Ер нь төгс юмыг он цаг нисэн одсоны хойно олж хардаг юм байна. Сая Нобелийн шагнал авсан физикийн хоёр эрдэмтний тэр дижиталь техникийн үндэс, шилэн кабелийн онол л гэхэд аль тэртээх 1966 онд хийгдсэн зүйл шүү дээ. Оюунлаг хүмүүст он цаг хоргодохын учир энэ!

Гурав. “Алдрын навчин титэм”

Одоо жаахан албан ёсны хүүрнэл рүү орцгооё. Манайхнаас ялгаатай нь гэвэл, “сонсож биш, уншиж чаддаг” хөгшин европынхон сонгодог чанарын юмыг өөрсдөө таньчихдаг юм билээ. Тэд эхнэрийнхээ дээлийг нөмөрч өглөө гараад мориныхоо уяан дээр очоод босоогоороо шээчихдэг ч юм уу, огторгуй сансрын эрчим хүчийг бөөгнөрүүлээд буулгаад ирдэг пирамид шиг хэлбэртэй мод, эсгий сууцанд бүгдээрээ хамт унтаж байдаг манайхны “агуйн” ёс заншлыг биш, сэтгэлгээг нь сонирхдог, үнэлдэг болж. Манайх шиг ахуй, соёлын хувьд европжсон нүүдэлчид дэлхийгээр нэг байж л байна.
Бидний сэтгэхүй л гайхалтай өвөрмөц. Тиймээс ч Буддын шашны сэтгэлгээнд орох гээд гүйлдээд байдаг болсон юм. Шашин, шашны дундаас Буддын шашинд мухар сохроор итгэх (фанатикдах) биш, ердөө л хамгийн зөв сэтгэлгээтэй гэдгийг, Буддын шашны сургааль дорнын ард түмний сэтгэлгээгээр төрсөн, цаг үргэлж тэр л сэтгэлгээгээрээ баяжиж байдаг гэдгийг ч сайн мэдэх болж. Хүн төрөлхтний аврал нь тэр юмсанж. Үүний хамгийн наад захын жишээ гэхэд 2005 онд Лос-Анжелес хотод болсон “Бурханы хайр” сэдэвт яруу найргийн наадмын тэргүүн шагналыг Мэнд-Ооёогийн “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандах цаг дор” хэмээх шүлэг шүүгчдийн 100 хувийн саналаар авч, тив дэлхийн найрагчид мөргөх нь холгүй болсон гэдгийг хамт явсан хүн нь хүүрнэж билээ.
“Гадаадынханд мэдүүлэхийн тулд гайгүйхэн шүлгүүдээ гадагш нь орчуулуулахыг бод” гэж Галсансүхэд (модернист шүлгүүдийг нь за даа, мөн европынхон ч шүтнэ дээ) ч, Баяржаргалд (гариг эрхэс, сансар орчлон, бас салхин сарны явдлын тансаг үгтэй шүлгүүд нь их сайн) ч дандаа захиад байдаг учир минь энэ. Тэр залуус ч юм уу, эсвэл монгол яруу найргийн хан бүргэдүүд Бавуугийн Лхагвасүрэн, Дамдинсүрэнгийн Урианхай абугай нар нэгэн цагт Нобелийн шагнал авчих ч юм бил үү? “Аймгийн найрагч яах вэ, улсдаа л гар!” гэж Чойном хэлдэг байсан гэдэг шиг, Монгол яах вэ, дэлхийд гарахын тулд Нобелийн эх нутаг-Европод уран бүтээлээ сайн таниулах хэрэгтэй юм. Их үндэстний инерци гэж нэг юм баймаарсан даа.
Чухамхүү монгол яруу найргийг гадаад ертөнцөд мэдүүлэхсэн гэж 10 хол гаруй жилийн өмнөөс нэгэн үзүүрт сэтгэлээр зүтгэсэн хүн бол Мэнд-Ооёо гэдгийг манайхан төдийлөн сайн мэдэхгүй. 1995 оноос Дэлхийн яруу найргийн их хуралтай холбоо тогтоосон Мэнд-Ооёогийн зуучлалаар сүүл үеийн манай олон олон зохиолч, яруу найрагчдын бүтээл Австрали, Африкаас бусад тивийнхэнд хүрсэн. Төвлөрсөн удирдлага задарснаас хойш манай улсын цаанадаж гэхэд Соёл, боловсролын яам, наанадаж гэхэд Зохиолчдын Эвлэлийн хорооны гадаад харилцааны ажлыг ганцаараа шахуу нугалж байгаа газар бол түүний удирдсан Соёл, яруу найргийн академи гэхэд болно. Хоёрхон жилийн өмнө Дэлхийн яруу найрагчдын их хурал Улаанбаатарт болсон нь ч үүний тод жишээ. Хичнээн яруу найрагч нутагтаа очоод Монголын тэнүүн тал, ахуй заншлын тухай бүтээл туурвисныг болон туурвих гээд онгодоороо дуншиж явааг хэн мэдлээ.
Шилмэл шүлгийн түүвэр гэсэн утгаараа урьд нь сонсогддоггүй байсан Испанийн яруу найраг, Төв Азийн яруу найраг, Францын яруу найраг, Энэтхэгийн яруу найргийн бие даасан түүврүүд (Орос, Хятад, Японых бол бүр ч ойлгомжтой) Соёл, яруу найргийн академийн ачаар монгол хэлээр хэвлэгдлээ. Хүн төрөлхтний соёл, утга зохиол, яруу найргийн өв санг монголчууддаа тасралтгүй таниулах их “бослого” эхэлжээ. Монголын орчин үеийн яруу найргийг англи хэл рүү буулгах төсөл хэрэгжүүлж, Саймон Смит гэдэг монгол сэтгэлгээтэй орчуулагч залууг Англиас эх орондоо урин ирүүлж хичнээн ч олон ном гаргав даа. Лав л миний мэдэхээс Явуухулан гуайн, Ж.Дашдондог гуайн, Дашбалбар, Бавуудоржийн англи түүвэр гарчихсан, Нямсүрэнгийнхийг бэлдэж байгаа, Бавуудоржийнх бас испани ч гэл үү, итали ч гэл үү хэл рүү орчуулах захиалгад орчихсон гэж байгаа. Тэр хүү нэг л сайхан юм дуулгаж таарна. Ооёогийн өөрийнх нь бүтээлүүд л гэхэд дэлхийн 30 гаруй хэл рүү орчуулагджээ. “Монголын уран зохиолын дээж”, залуу яруу найрагчдын шүлгийн түүврийн “Нэг их том цагаан заан” гээд лут бүтээлүүд англи хэлтнүүдэд хүрчихсэн байгаа. Энэ мэтээр хөрвүүлээд л хэвлээд л байвал хэнийх нь бүтээл Монголоос өөр газар “нутагших”, хэнийх нь бүтээл сонгодог болохыг гадаад ертөнц биднүүсээр заалгахгүй. Тэр газарт жалга, довын үзэл, “жаран хар”-ын танил, “хүүе хаая”-ын дохио, хээл, хахуулийн цутгалан гэж байхгүй.
Мэнд-Ооёод олгосон “Алдрын навчин титэм” ийм л учиртай юм даа. Оросоор “Лавровый венок”, англиар laurel (laureate, лауреат –шагналтан гэдэг нэр ч ийм л язгууртай) буюу монголоор бол амьд лаавр модны навчсыг сүлжиж хийсэн “Алдрын навчин титэм”-ээр шагнуулсан хүнийг (Олимпийн аваргууд, яруу найрагчдыг л голдуу шагнадаг журамтай байж) эртний грекүүд олонд харуулах гээд гар дээрээ өргөөд гудамжаар явдаг байсан юм гэнэ лээ. Юлий Цезарь халзарснаа нуух гээд лаврын навчин титмийг алтаар дуурайлган урлуулаад тэргүүндээ асаадаг болсноор нэгэн үе нэр хүндийг нь бууруулсан нь харамсалтай ч, дулаан уур амьсгалтай газар нутагт ургадаг, гайхалтай анхилуун үнэртэй, шүлс асгарам амттай мөнх ногоон навчтай лаавр хэмээх (Монгол нутагт байдаггүй хирсэнд хүртэл монгол нэр өгчихсөн мөртлөө яагаад түүнийг манайхан “лаавр” гэсэн нийтлэг нэрээр нь үлдээснийг бүү мэд) модыг грекүүд л анх алдар хүндийн онцгой тэмдэг болгосон цадигтай. Манай эриний өмнөх Олимпийн наадамтай хамт мартагдаад байсан тэрхүү “Poet Laureate” хэмээх хүндлэлийг 1389 онд Английн эзэн хаан дахин сэргээж, тухайн үеийнхээ алдарт найрагч Жеофрей Чосерт (Чингис хааны тухай түүний бичсэн “Дээдсийн үлгэр” хэмээх зөн билгийн туульсын найраглалыг нь нэрт дуун хөрвүүлэгч Дамдины Бямбаа бээр англи хэлнээс монгол руу яруу сайхан буулгасан билээ) анх олгож, бүтэн жилийн уух дарсыг нь хааны сангаас гаргадаг байжээ. Америк руу хөөгдөн гарсан Оросын тэрс үзэлтэн Иосиф Бродскийг бид нэгэн үе “Конгрессын яруу найрагч” гэсэн хэргэм авсан гэнэ, манай Улсын Их Хурал шиг тийм орон тоо гаргаад байдаг ямар хачин мангар газар вэ?” гэцгээж байсан чинь уул шугамандаа бол Конгрессын Номын сангийн яруу найргийн зөвлөлөөс (Зарим улсын номын санд тийм зөвлөл хүртэл байдаг юмсанж) уншигч олны саналын үндсэн дээр олгодог Америкийн “Poet Laureate” хэмээх шагнал агаад 35 мянган доллар дагалддаг юм билээ. Харин Дэлхийн Урлаг, соёлын академи 1969 оноос “Poet Laureate” цолны диплом, алтаар урласан “Алдрын навчин титэм” олгож эхэлсэн нь нэг ёсны Олимпийн аваргын дайтай шагнал, хүндлэл агаад түүнийг өнгөрсөн сард хүртсэн манай Мэнд-Ооёо бол хуруу дарам 10-аадхан хүний нэг болжээ.
“Магнайд цацардаг бадмааргийг
Өлмийд шигтгэдэг ёс байхгүй.
Манлайд гардаг бүжигчнийг
Дагуулд гаргадаг дэг байхгүй” хэмээн Жагарын орны их мэргэн Вишнү Шармаа өдгөөгөөс 1600-гаад жилийн өмнө “Панчатантра”-гаараа сургасныг билэг мэргэн дээдэс маань 700-гаад жилийн өмнөөс монгол руугаа буулгажухуй.
Дөрөв. Төгсгөл
Түүнийг, түүгээр уламжлаад Монголын яруу найргийг одоо дэлхийн яруу найргийн ертөнц андахгүй болжээ. Тэрбээр монгол яруу найргийг дэлхийн дэвжээнд гаргасан нь Ази, Африкийн зохиолчдын “Лянхуа” шагналыг хүртсэн Сономын Удвал агсан, монгол уран зохиолчийн авъяасыг герман хэлтэнд анх таниулан бишрүүлж Шамиссын шагнал хүртсэн Чинагийн Галсан абугай ч юм уу, дэлхийн эмэгтэйчүүдийн шатрын шилдгүүдийн нэг Мөнгөнтуул охин, саяхан дэлхийн оюуны наадмаас алтан медаль хүртсэн Хатанбаатар гэдэг хүүгийнхээс дутахгүй гавъяа юм. Манайхан Олимпийн аваргуудтай болсон нь хичнээн сайхан. Гэвч бас “Биеийн бяраар нэгийг ялна, ухааны бяраар мянгыг ялна” гэгчээр “Алдрын навчин титэмт” яруу найрагчтай болсон нь бүр ч сайхаан. Их үндэстний маань инерци эргээд хүчээ авчихав бололтойдог шүү!
“Шүлэг минь-хүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн их Явуухулан дуу алдсан нь цаанаа л учиртай билээ.


Ж.Нэргүй
2009.10.01
Өнөөдөр сонин, 2009.12.23 Лхагва №295 /3858/

Saturday, December 12, 2009

ТЭРГҮҮНДЭЭ АЛТАН ТИТЭМ АСААХУЙ

ТЭРГҮҮНДЭЭ АЛТАН ТИТЭМ АСААХУЙ
БУЮУ
ХУЛСАН ЛИМБНИЙ НҮХЭЭР САЛХИН ГАНСРУУЛАХУЙ


“…түүний номыг “Нүүдэлчний
ахуйн дуулал” гэж нэрлэж болох…”
Др.Шалиин Кумар Сингх


Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжрыг алтлана
Хулсан лимбэний нүхээр салхин гансрахад
Хуудуу холын гуниг зүрхэнд сэдрэнэ

Хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин нисэн айсаж хөөрхий молхи бичээч миний зүрхний гүнд нуугдсан холын гунигийг нээрээ л сэдрээн хаяад бас өрөөл нэгний, бүр хотол түмний сэтгэлийг сэнсрээхээр алсран одвой. Ийнхүү “хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин”-ы танан аялгуун дор алтан титэмт зохист аялгуучийн хөгжих номин эгшгийн торгон үзүүрийг тэрхүү сэдэрсэн гунигийнхаа хүчээр эрэлхийлэхийг зоривой. Чаднам болов уу? Эс чаднам болов уу?
Нээрээ, тэр торгон үзүүр хаана буй, юунд буй? Олох гэж оролдсу. Үнэндээ тэр торгон үзүүрийг хүн хүн өөр өөрийнхөөрөө л харна. Ухаа нь, Энэтхэгийн доктор Шалиин Кумар Сингх “…түүний номыг “нүүдэлчний ахуйн дуулал” гэж болмоор санагдана” хэмээн үнэлжээ. Үнэхээр онож үнэлжээ. Гэвч балчирхан бага насандаа өвсний толгойд унасан зүү шиг гялтагнах хяруунд нүцгэн хөлөө хайруулахдаа зүүнд хатгуулсан юм шиг догонцож үхрийн халуун шээс хийгээд баасан дээр гишгэн дулаацуулж явсан монгол найрагч бүр тэр ахуйг дуулсан байх аа. Харин дуулахад учир бий гэж молхи би мунхагланам. Чухамхүү энэ зохист аялгууч дуулахдаа нүүдэлчний “алган дээрх хорвоог билгийн нүдээр шинжсэн”(“Мичид зулзгалсан намар”) нь л онцгой бус уу?! Чингэхдээ яаж шинжсэн юм бол оо?
Чамайг болоод намайг гол ус толиндоо үзэж
Чанадын хувь тавиланг алган дээрээ зурах мэт
(“Сарны сонат”).
Үгүй нээрээ, түмэн увьдаст, буман оньсгот байгаль эх өөрөө зуун явдалт, мянган үйлт “нүүдэлчний алган дээрх хорвоог бас алган дээрээ зурж” байдаг тийм нэг нандин нууц байдаг юм байна шүү!
Туул гол зуны сүүл сарыг тэгнэж
Тунгалаг мандалдаа хүмүүний явдлыг тольдож
Саран наран ээлжлэн өнхрөх тэнгэр дор
Саван дотроо өнийг дурсаж, өнөөг дуулж урсму
.(“Зуны сүүл сарын сернада”)
Үгүй нээрээ, ачит байгаль эх маань ухваргүй хүүгийнхээ алган дээрх хорвоог саран наран ээлжлэн өнхөрсөөр ирсэн цаг дор хэвэлдээ хадгалж, нэрэндээ мөнхөлсөөр ирсэн тийм нэгэн нандин нууц байгаа юм байна шүү!
Оёоргүй хөх мандалд нарны зовхи мөстөөд
Жихүүн хүйтний үзүүр лоовуузын соронд шантарна(“Он цагийн хүрд”).
Үгүй нээрээ, “нарны зовхи мөстөж байхад хүйтний үзүүр лоовуузын соронд шантарч” байдгаас ургуулахуй хэзээ ч ялагдахгүй гэж зүтгэдэг байгаль эх хэдийд ч нугарахгүй гэж зөрүүдэлдэг нүүдэлчин хоёр эсэргэлцэн эвлэлдэж, эвлэлдэн эсэргэлцэж явдаг тийм нэг нандин нууц байдаг юм байна шүү.
Цасан шуурга цагаан азарга шиг цамнаж
Цаг үе ч басхүү цасан шуурга шиг агсарч
(“Цасан шуурга цагаан азарга шиг цамнаж”)
Үгүй нээрээ, хязгааргүй хүчтэй байгаль эх шантрашгүй зүрхтэй нүүдэлчинд эр чадлаан үзүүлж ахуйд цаглашгүй үргэлжлэх цаг үе ч бас түүнд агсам тавьж байдаг нэг нандин нууц байдаг юм байна шүү. Цаглашгүй цаг аа гэж!
Хорин насанд тохиосон зуны сүүлчийн хуучин сар
Хонгорхон чиний ээмэгний чулуунд хальтарсныг дурслаа
………………………………………………………………………
Үр ач мэт хэдэн номыг үснийхээ хараар бичлээ
Үес үесийн цагаан үүлс намайг шүргэнэ

Үгүй нээрээ, хонгор бүсгүйнх нь ээмэгний чулуунд сар хальтарснаас цагаан үүлс нүүдэлчний үсийг шүргэх хүртэлхи зайцад, ертөнцийн мөнхийг харуулдаг байгаль, ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлдэг хүмүүн хоёрын завсарт хязгаартай цаг байдаг тийм нэг нууц байдаг байна шүү!
Араг үүрсэн ээж минь нүүдэл хөтөлж
Алаг цэцгийг ээтэн гутал нь үнсэж
Модон тэрэгний мөөр цагийн хөлд шалбарсаар
Монголын талаар он жилүүд өнхөрсөөр
(“Хүлээж байгаа ээж”)
Үгүй нээрээ, он цаг Монголын хээр талаар хичнээн өнхрөвч, модон тэрэгний нь мөөрийг хичнээн шалбалавч гольдрол дундаа мөлсөн чулуу нь хүртэл дуулдаг Монголыг маань, ээтэн гутал нь цэцэг үнсэж байдаг нүүдэлчний маань ахуйг элээн үл чадах тийм нэгэн нууц байдаг байна шүү!
Эрдэнэт хүлгийнх нь зүс хувирч амжаагүйг бодоход
Эртний түүх гэдэг чинь энүүхэн дэргэд байна
Үлгэр домгийн газар нь өвгөрч амжаагүйг бодоход
Өнийн явдал гэдэг чинь хажуухан хаяанд байна
(“Орлой гурван зээрд”) Ахуй соёл хоёр арга билиг хоёр. Гэвч нүүдэлчний хувьд ахуй нь соёлдоо уусаж, соёл нь ахуйдаа шингэн авцалдан барилдсан байдгийн тул аль алин нь арилахгүй хадгалагдахын бас нэг нууц байдаг юм байна шүү!
Дэрсний шилбэнд шуурга салхи түр амсхийж
Дэлхий дээгүүр морин төвөргөөн чимээлэхэд
Мянган адууны туурайнд цас маналзах тал дунд
Өнчин ганц айл ертөнцийн төв мэт үзэгдвэй
(“Цасан шуурга цагаан азарга шиг цамнаж”)
Үгүй нээрээ, алгын чинээ талбайд ширхэг цагаан будаа суулгах гэж бөхөлзөн бөхөлзөн байдаг суурин иргэншил, мянган адууны туурай нь цас маналзуулан дэлхий дээгүүр морин төвөргөөн нь чимээлж байдаг нүүдлийн иргэншил хоёр арга билиг хэмээнэм. Орчлонгийн хамаг бүхэн арга билгийн шүтэлцээнд оршивч цасан шуурга шиг цамнах цагийн аясаар “албингийн гал” сүүмэлзүүлснээрээ аархадаг ч түүндээ эргээд сөхөрч байгаа суурин иргэншил унасан хүлгийн дэл дээр сүлд шиг боссон нүүдлийн иргэншлийг хажиглан доромжилж, хумин хөнөөх гэж өнгөлзөхүйд
Сүрэг тогоруудын гэгэлгэн гунигт дуу
Тоонон дээгүүр зэл татахад
Сүүдэр ч юм уу, нулимс ч юм уу?
Тогоотой сүүнд нь толбо унадаг өнчин ганц айл
Туяан сортой зогдроо сугсрах тэмээн тэшээ
Туяхан салхины хэлийг хуурддаг
нүүдэлчний ертөнцийн төв болон сөрсөөр байгаа тийм нэгэн нандин нууц байдаг юм байна шүү!
Хумхийн тоосны чинээ хувьхан чөлөөнд
Хувилгаан бурхадын гэгээн хөрөг багтмуй
Хулсан лимбэний аялгуун дотор ч диваажин оршмуй
Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахуй цаг дор
…(“Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад”)
Үгүй нээрээ,
Сарнай цэцгийн хонхорцогт
Сарны туяа дүүрэх үдшээр ертөнцийн төв болсон өнчин ганц гэртээ хуудуу холын гуниг зүрхэнд сэдрээх хулсан лимбэний аялгуунд уяран суудаг нүүдэлчний тархи хичнээн атгахан ч үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч ирдэг үзүүргүй орчлонг багтаадаг, үгүй нээрээ,
Уг чанартаа буй юмс
Утгын бөмбөрцөгт багтдаг
тийм нэг нууц, өөрөөр хэлэхүй их нь багадаа багтдаг тийм нэг нууц байдаг юм байна шүү!
Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм
(“Нээхийн утган хэлхээ”)
Үгүй нээрээ, гүн ухааныг гүн ухаан гэсэн нь үнэхээр оносон юм байна. Тийнхүү өөрт нь нуугдсан дотно ертөнцийг, өөрөөр нь дамжин өөрийгөө олдог гадна ертөнцийг хулсан лимбэний нүхээр салхи гансруулан нээхийн гүн ухааныг олсон энэхүү нүүдэлчин зохист аялгуучийн,
Үүрдийн амь настай, өнө холын мэлмийтэй
Үлгэр домгийн дээжээс амлуулж өгсөн
нүүдэлчин аавын нуган үр нүүдэлчин энэ яруу найрагчийн, Мөнх тэнгэрийн Хөх Монголын хулсан үзэг мутартаа залсан гайхамшигт мэргэдийг залган авсан нүүдэлчин энэ дуучийн хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин “Номын зүрхэн нь магад гансрал, бодь сэтгэл” гэж говийн Догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн шүлэглэн айлдсныг батлан, Өрнө хийгээд Дорнын суурин иргэншлийнхний хуудуу холын гунигийг өдөөн өдөөсөөр, гуниглангуйн чанадах тайтгарлыг тэдэнд өгөн өгсөөр Замбуу тивийн зохист аялгуусын Алтан титмийг ариун тэргүүнд нь асаан өгвэй. Юутай гайхамшиг!
Үгүй нээрээ, Замбуу тивийн зохист аялгуусын Алтан титэм гэж юун буй?
Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжирыг алтлана
Хуучин сүмийн ганжирыг алтлах
сарны хувилгаан туяанаа молхи бичээч миний бие алтан тэр титмийн үүссэн эртний нэгэн түүхийн алтран алсрагч торгон үзүүрийг улбируулж нэхэн эрсү.
Эрт урьдын цагт гэнэ. Их далайн хөвөөнд гэнэ. Домогт Гэрэгийн нутагт гэнэ. Дафна нэрт үзэсгэлэнт гүнж юмсанж. Аполлон алдарт Тэнгэр үзэсгэлэнт гүнж түүнийг гэргийгээ болгохыг хүсэж гэнэ. Гэвч зоргоор тэр гүнж Аполлон Тэнгэрийг тоолгүй, оргож босон зугтаад лаврын мод болон хувилсан гэнэ. Тэр нэгэн цагаас хойш мөнх ногоон лаврын мод найраг эгшгийн Тэнгэр Аполлоны мод болсон гэнэм.
Эртний гэрэгүүд мөнх ногоон лаврын навчийг титэм болгон жирмэн сүлжээнд оруулаад алдар цуут яруу найрагч, хөгжмийн зохиолчдынхоо магнайг мялааж, тэднийг Poet Laureate/laureus-лавр/ буюу Лавран титэмт Зохист аялгууч хэмээн цоллон мөнхлөх болсон байна. Алдар хүндийн энэ титэм Замлин хорвоод түгээд, улмаар уламжлал болон дэлгэрээд өнөө бидний үеийг хүрч ирсэн авай.
XIII зуунд Английн вангийн ордонд Лавран титэмт зохист аялгуучийн танхим байсан бөгөөд тийм зохист аялгуучид вангийн тусгай цалин олгож байжээ.
1488 оноос Оксфордын их сургууль, 1490 оноос Кембрежийн их сургууль Лавран титэмт зохист аялгууч цолыг олгож эхлэсэн байна. АНУ-ын Лавран титэмт зохист аялгуучийн дагалдах шагнал нь 35000 ам доллар ажээ.
1937 оноос АНУ Лавран титэмт зохист аялгууч цолыг бий болгож, Конгресийн номын сангийнх нь яруу найргийн зөвлөл яруу найрагчдыг шалгаруулан өргөмжилж эхлэсэн байна.
Канадад Парламетийн Лавран титэмт зохист аялгууч цол буй. Шотланд, Шинэ Зеланд зэрэг оронд Үндэсний номын сан нь “Лавран титэмт зохист аялгуучийг шалгаруулдаг байна.
Македоны Стругагийн яруу найргийн наадам Лавран титэмт зохист аялгуучийг шалгаруулан цэцгэн эрих олгож, цолгорсон зохист аялгуучийн номыг маш гоёор хэвлэдэг байна.
ЮНЕСКО-д данстай, АНУ-д төвтэй Дэлхийн Урлаг, Соёлын Академийн зохион явуулдаг Дэлхийн яруу найрагчдын их хурал 1969 оноос Poet Laureate алдрыг жирэмлэн сүлжсэн лаврын навчин дүрстэй Алтан титэмийн хамт “алдар хүндийн боол”-уудад олгох болсон байна. Ийнхүү лавран титэм алтан титэмд хувирав. Яг Дафна гүнж лаврын модонд хувилсан шиг!
Үгүй нээрээ, Замбуулинд алдаршсны бэлгэдэл энэ титмийг яруу найрагчдаас хэн хэн нь зулайдаа залсан юм бол оо?
АНУ-ын Лавран титэмт зохист аялгууч алдрыг бидний сайн танихаас Роберт Фрост, Даниел Хофман, Иосиф Бродский, Билл Коллинз нарын арван зургаан яруу найрагч хүртсэн байна.
Өдгөө Норвегийн яруу найрагч Кнут Эдэгорд нь Вангийнхаа Лавран титэмт зохист аялгууч болсон бөгөөд Вангийн цалин хүртдэг байна.
Дэлхийн урлаг соёлын академийн Алтан титэмт зохист аялуучийн алдрыг Роберт Пенн Баррен/АНУ/, Леофольд Седар Сенгхор/Сенегал/ Маниуэл Марнинез Лэвия/Мексик/, М. Карунандахи/Энэтхэг/ нарын хуруу дарам цөөн яруу найрагч хүртсэн байна.
Бүр эртний торгон үзүүрийг нь хөөснөөр мань мэтийнхний магад олж мэдснээр бол
Энэ тэнгэрлэг хааныг Чингис хаан гэдэг байжээ
Эрин цагтаа агуу ихээрээ алдаршин манджээ
Этүгэн даяар эгнэшгүй хэмээн машид гарчээ
Элдэв бүхнээрээ эзэн дээдэс хэмээн магтагджээ
……………………………………………………………
Аху төрийнхөө сүр сүлдийг адбиш сайнаар өргөж явсан
Алдар суутай эрийн хиймроь нь дандаа өрнөж явсан
Эрхэмсэг түүнтэй эгнэх өөр хүмүүн хаана ч тодроогүй
Энэ тэнгэрлэг хаан, энэ Монголын Чингис хаан байжээ
(“Дээдсийн үлгэр” Д.Бямбаагийн орчуулга) гэж “Тэнгэрийн суран ташуур” Чингис хааныг маань гадаадынхнаас анх магтан дуулсан Английн суутай зохист аялгууч Чосер бээр нэгэн мянган гурванзуун наян есөн онд Английн вангийн зарилгаар лавран энэ титмийг оройдоо анхалж залсан байна. Дараа жилдээ хүрэхүйц даргилан хөөсөрсөн дарсаар дайварт нь бас шагнуулсан байна.
Үгүй нээрээ, мөн хачин аа!
Өмссөн дээлийн минь энгэрт өвгийн ёс оршино
Өөрийн энэхэн биед минь дээдсийн цус оргино
Бургиж байгаа булгийг бутаар бөглөж болохгүй
Оргилж байгаа омгийг олсоор даруулж болохгүй
…………………………………………………………
Эртний энэ улбаа чинь Чингисийн зам гэнэ
Эрднийн зээрд хүлэг чинь эзэн Чингисийн унаа гэнэ
Түүх татаад үзэхэд холдсон дүр нь тодроно
Үүд татаад ороход хойч үе нь тормойно
(“Орлой гурван зээрд”) гэж Мөнх тэнгэрийн хөвгүүн Чингис хаанаа дурдан, үр сад нь гэдгээрээ омгорхон шүлэглэсэн Эзэн Чингисийн орны Алтан овооны хүү Мэнд-Оёо бээр Замбу тивийн Зохист аялгуучийн алтан титмийг хоёр мянган есөн онд зулай дээрээ залан ирвэй.
Үгүй нээрээ, арвангуравдугаар зуун, хориннэгдүгээр зуун хоёр ингэж учрахын урьдын ерөөл байв уу? Байсан ажгуу! Есийн тоо нь хүртэл таарч байна биш үү! Ээ, энэ орчлонд шүтэлцээгүй юм гэж огт үгүй бөлгөө. Бэлгэ зохирох гэж чухамхүү үүнийг л хэлнэм бөлгөө…
Үгүй нээрээ, энүүхэн дээр өгүүлснээс үзэхүл лавран титэмт зохист аялгуучаа улс орон атаа хүрмээр үнэлдэг юм байна шүү. Гэтэл Монгол?!...
Дуу хураагуураар гангараад онгоцны буудал дээр шаагилдаж байдаг өнөө сэтгүүлчид хаа очив? Таг чиг! Улсын далбаагаар чамирхаад гудамж бөглөж байсан өнөө жийпнүүд хаа очив? Аг чиг! Шарз хүртэн шал согтоод индэр дээр хэл нь тультарч, хөл нь туйваж байсан өнөө төрийн түшээд хаа очив? Яг алга!
Монголчууд оюунтай төрөгсдөө хэрхэн үнэлдгийн үлгэр энэ!
Тэгвэл өвгөн хатагин би та нарт агсам тавьсу.
Оюуныхаа тэнхээгээр авсан алтан титэмийг дэлхий билиг танхай хөвгүүдийнхээ тэргүүнд нь асааж өгдөг юм, мэдэв үү!
Биеийнхээ хар хөлсийг цувуулж авсан алтан медалийг дэлхий хүзүүнээс нь уяж өгдөг юм, мэдэв үү!
“Би Таны нэрийг Нобелийн шагналын жагсаалтанд оруулахаар хөөцөлдөх болно. Та үүнийг зүй ёсоор хүртэх ёстой” гэж Энэтхэгийн Кришна Ширнавас бичжээ. Ямар гайхалтай сайхан сэтгэл вэ!
Мэнд-Ооёогоо Нобелийн шагнал аваад ирэх аваас молхи хатагин би Мөнх тэнгэрийн өнгөтэй далбаа урлуулж аваад, Мөнх богд Чингисийнхээ хөргийг дээр нь бас залаад, намайг дагах хүн олдохгүй ч байсан гудамжаар ганцаараа хашгаран гүйнэ, мэдэв үү!
Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжрыг алтлана
Хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин
Хуудуу холын гунигийг зүрхэнд сэдрээнэ

Хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин нисэн айсаж хөөрхий молхи бичээч миний зүрхний гүнд нуугдсан холын гунигийг нээрээ л сэдрээн хаяад бас өрөөл нэгний, бүр хотол түмний сэтгэлийг сэнсрээхээр алсран одвой. Ийнхүү “хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин”-ы танан аялгуун дор алтан титэмт зохист аялгуучийн хөгжих номин эгшгийн торгон үзүүрийг, нүүдэлчин түмний, ер нийт хотол түмний алган дээрх хорвоогийн гүн ухааныг билгийн нүдээр шинжсэн энэ торгон үзүүрийг тэрхүү сэдэрсэн гунигийнхаа хүчээр эрэлхийлэхийг зорьсон бөлгөө. Эрэн олж чадсан болов уу? Эс чадсан болов уу? Үгүй нээрээ!



Хатагин Го. АКИМ/Утгазохиолын доктор/

"Үндэсний Шуудан" сонин
2009,12,12

Wednesday, November 11, 2009

ШАР БҮРДЭНД БОЛОХ ЯРУУ НАЙРГИЙН НААДМЫН УРИЛГА

ШАР БҮРДЭНД БОЛОХ ЯРУУ НАЙРГИЙН
НААДМЫН УРИЛГА БУЮУ ЗУНЫ
ДУНД САРД НУТАГ УСАНДАА ИРЭХҮЙ

Зураач урьж уулзалтын тайз чимэглэсэнгүй ээ
Зурхай зохирч зуны дунд сарын нар
Угалзан үүлсийн хөх магнаг сиймхийгээр
Улаан пансан хөшгийг тэнгэрийн хаяанд татвай.

Талын хөх уулс морин зэрэглээнд сундалдаад
Танил өвгөд шиг мордож буун, мордож буун айсуй
Зээрд азаргатай адуу алтан хараацайд ээрүүлэн
Зээгт нарийн хэцээр дэргэж цогин, дэргэж цогин айсуй.

Зуун хэдэн морьтны хазаарын амгай жингэнэлдэж
Зуны дунд сарын тэнгэрт хонхон чимээ өргөх нь
Зулагт монгол гутлаараа цэцэг зайчилж алхах
Зургаадай таягтай өвгөдийн минь Зуугийн бурхан намба нь

Жиргэж байгаа болжморыг наран сөрөг харах
Ергөж яваа хүлгийн туурайн тусгалыг чагнах
Юухан хийхнийг анзаарахад юутай содон санагдах нь
Юм бүхэн ахуй бадалдаа, ая дандаа зохистойнх оо.

Зуун мянган хүнтэй цэнгэлдэхийн мяраан асарт
Зуны аадар шиг алга ташилтанд халамцаж зогссоноос биш
Аяа, би яагаад хөдөөгийнхөө хөх өвгөдийг налан суугаад
Адуу янцгаах аялгуутай шүлгээ уншина гэж яарсангүй вэ?

Гүнж зам шиг, надаас гүлмэрч алсарсан нутаг минь
Гүйгээд ирэхийн цагт өөдөөс гүйсэн нутаг минь
Хөсөг тэрэгтэй нүүдэл хөтөлж одсон аав минь
Хөтөл дээгүүр саравчилсаар хөхөрч сэмэрсэн ээж минь

Бэлчээрт адуу янцгаахад хөхүүрт айраг шуугих
Тэнгэрт одод анивалзахад тулганд гал инэвэлзэх
Ус болоод галыг золгуулж уураг цай болгох
Уг чанартаа буй юмс утгын бөмбөрцөгт эвсэн бүтьюү

Юм бүхэн үүсгэлдээ эргэж ордог шиг талдаа уусъюу
Юм бүхэн үүнээсээ эвдэрч оддог шиг буцъюу
Дурдан Шар бүрдийн минь дундаа нартай толионоос
Дуу, найргийн Янжинлхам дурайхыг нэг үзьюү

Хөх хадган зогдроороо манхны сэрвээ шүргүүлсээр
Хөх завьяа шиг тогорууд хөх усандаа айсуй
Бор ходоодоо гаргасан бондгор бөндгөр жаалууд
Бор шувуудтайгаа цуг нисэн алдан айсуй

Юм бүхэн өөрийн байрандаа, мөн чанартаа зохистой
Юмбүү хөх уул нь уйлахад бүрэлзэж, дуулахад дүрэлзэх
Ямбуу цагаан үүл нь гунихад сэмэрч, мишээхэд намирах
Юм бүхний энгийн чимэг нь энгүй утгыг хадгалъюу

Яргай ташуураа барьж, жийжүү дөрөөгөө жийе
Яруу найргийн минь тайз цэцэгт ногоон дов
Тас бүргэд, жигүүрээ сэрүүцүүлж дэвэх тэнгэр –
Танхимын минь дээвэр цэнхэрлэгч тэр л хавь!

1996.02.5

Sunday, November 1, 2009

ХҮЛЭЭЖ БАЙГАА ЭЭЖ

Өлөн бор хамхуул үүрийн хяраанаас бөмбөрсөөр
Өглөөн хөхвөр туяанд бөн бөн хөвөхийг үзлээ
Танил гар шиг салхинд чинь хацраа алгадуулж зогслоо
Тал, ээж хоёртоо ирэлгүй он уджээ, би

Төө тэндэхийн барааг дурандаж суух ахуйд
Сөөг дэрстэй намаржаанд ганц гэр торойх нь
Өтгөн хөх мананг сөхөн саравчилж
Өөрийн минь зүг эмгэн хүн бөгцийх нь

Аяа, хөөрхий миний ээж мөнхийн наян насандаа
Адилхан бас л ингээд саравчилж зогссоныг сануулж
Өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөх
Өчүүхэн жолоотой биднүүсийг үлгэрлэж зэмлэх мэт ээ!

Цаст уул шиг царцаж мөсөтсөөр ээж л хүлээдэг ээ,
Цайныхаа галд түлэгдэн дээл хөвөрдөж
Дөрвөн цагийн харгуйг сэтэртэл ээж л харуулдаж
Дөрөөн чимээ ханхийхийг анирлаж суудаг аа!

Дэлхийд үгүй ээж минь дандаа бодогдох боллоо
Дээлийнхээ хормойг харганын өргөсөнд сэмэлсээр
Навчтай цуг зулгарч намайгаа хүлээсээр
Насныхаа хөтөл дээгүүр нүүж одсон ээж минь!

Амрах гэж нутагтаа хааяа л нэг ирдэг ээ, бид
Асрах гэж ээждээ зорьсон минь юусан билээ?
Ануухан гэж бодож анзааргагүй явсаар
Ажил гэж албархан араадаа бид яарсаар

Хөлдүү өвлийн үүрээр ээжийгээ нэгэн ачлаж
Хөрзөн хормойлж галыг нь өрдөхийн оронд
Өдөн хөнжлийн өег халуун жаргалд
Өлгийтэй хүүхэд шиг нозоорч хэвтсээр

Ая тухын олбог сэнтийд авирч
Ар араасаа биднүүс орон хотруу нүүцгээсээр
Ахин ирж гийгүүлэх гэгээн өдрүүдийн чинь тулд
Амьд явахаар ээжүүд л үлдсээр

Онгойсон нүх шиг гэрийн буурь харлаж
Он цагийн салхин цууямбууг хүүршүүлэх
Чөтгөр тогтомгүй гангийн галт шил шиг наран дор
Чөдөртэй морь шиг, ээж л байсаан!

Суварга түүхийн чанадаас нааш дэлхсэн малаа
Сулд нь орхиж хот руу нүүгээгүй буурлууд минь
Тэнхлэгт хорвоон хорол дугуйт арал дээр
Тэнгэр дээдсийн эсгий туургыг ачаалаад

Замын нугачаа гарган зангийн муруйг засах
Замбуутивийн хос чавхдас хуураа дээр нь залаад
Магадын амраг уртын дуутай талдаа
Машидын хутаг олж хөх чулуунд оршсоор

Араг үүрсэн ээж минь нүүдэл хөтөлж
Алаг цэцгийг ээтэн гутал нь үнэсэж
Модон тэрэгний мөөр цагийн хөлд шалбарсаар
Монголын талаар он жилүүд өнхөрсөөр

Цөлхөрч мэнэрсэн тал нь эзгүйрч
Цөмөөрөө бараг нь хотод арагтай аргал шиг чихэлдэх
Цөхрөн бармаар энэ бэрх зааг дээр
Хөхөртлөө хүлээсэн ээж минь хөөрхий!

Ирж байгаа цагаас ээж минь тосохгүй болохлоор
Эргэж хэндээ ч гэж ирэх билээ, би
Илээ, гэвч эмтэрч хүлээсэн ээжийгээ бодохлоор
Элгэн нутагтаа эргэж ирмээр санагдах юм

Буцаад талдаа ир! гэж чинэрсэн хөхөөр даллаад ч
Бурхан галавын гандирс энд байна! гэж зарлаад ч
Өргөө хотоо орхих сачийтай хүмүүн олдох уу?
Өдрийн од нь харин илүү олон буюу!

Цэлхэртэл уйлсан нүд шиг талын зовхис
Цэлдэн хөх униар дунд мэнэрчээ
Хэн хэний маань орхисон үүр юм бэ?
Хэдэн бор гэр л хотын зүг саравчилжээ!

1994.12.18

Энэ шүлэг Данзанравжаагийн нэрэмжит 1994 оны
монголын яруу найргийн наадмын тэргүүн шагнал хүртжээ

Saturday, October 31, 2009

Нээхүйн утган хэлхээ

Өдгөө би түмэн оньсого, мянган сүлжээ
Үлэмж нь далайдаа живсэн мөсөн уул
Оюун сэтгэл, зүрхнийхээ гүнд далдмал
Онгод бадраах эх орныхоо сүлдэнд нуугдмал

Байгаль эхийн гоо сайханд би оршном
Барагдашгүй бялхах уянга нь намайг нээнэм
Одон ертөнц, түмэн бодис намайг нээнэм
Одох, ирэх цаг хугацаа намайг нээнэм

Элсэн ширхгийн есөн өнгө намайг нээнэм
Эрхэс гарагийн ураг холбох дохио намайг нээнэм
Найз нөхдийн дуу хуур намайг нээнэм
Нарны гэрэл, түүний толбо намайг нээнэм

Түмний дундаас ширтэх харц намайг нээнэм
Түүнд би яаж хандахаас өөрийгөө нээнэм
Мөчөөрхөл атаархлын хорон үгс намайг нээнэм
Миний үзэн ядахуйн шуурга салхин намайг нээнэм

Их Нацагдорж найргаараа намайг нээнэм
Эрдэмт өвгөдийн мэргэн сургаал намайг нээнэм
Нулимс бөмбөрүүлсэн хонгор өдрүүд намайг нээнэм
Нууцыг хадгалсан шөнийн харанхуй намайг нээнэм

Зүрхний минь айзам хөг намайг нээнэм
Зүүдний минь зөн мөрөөдөл намайг нээнэм
Энэ биений тасархай үр хүүхэд намайг нээнэм
Ирээгүй, үзээгүй, мэдээгүй бүхэн намайг нээнэм

Өнөөг хүртэлх хорвоон түүх намайг бүтээж нээнэм
Өнөө миний амьдрал тэмцэл өөрийгөө тодруулж нээнэм
Ая дуу,найраг шүлэг минь намайг бүтээж нээнэм
Ардынхаа сэтгэлд хүрч чадвал өөрийгөө илчилж нээнэм

Амьдарсаны минь утгын цэг намайг нээнэм
Алсын замд үдэгсэд тэр өдөр намайг нээнэм
Эргэн тойрон ургах цэцэгс намайг нээнэм
Эргэж авчрах хожмын дуртгал намайг нээнэм

Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм

1980 он

Wednesday, October 28, 2009

МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРГИЙН ДЭНЗЭН НОРГОЙ ХЭН БЭ?

Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал
“Роеt Laureate” цолын учир


Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Их спортын цаст их оргилыг “байлдан” эзэлж монголчуудаас анхны олимпийн их аварга хослон төрөв. Үндэсний хэмжээний энэ их баярын торгон эгшинг монгол хүн бүр амьсгал даран хүлээж ялалтын уухайг одот шөнийн оддын тоогоор орон даяар хурайлан угтсан нь тун саяхан. Энэхүү төрхөмдөө буцсан эмээс төрийн удирдагч хүртэл бүх нийтээр найрлан цэнгэсэн азтай тэр мөч нь ард түмний зүрх сэтгэл, зөн билгийн учрал байлаа.

Монголчуудын олз хийморийн үүц нээгджээ. Оюу толгой, Таван толгой үүц юугаа дэлгэж эртний монголчуудын газар усны нэршлийн утга учир тайлагдаж эхлэв. Тэд аль дивангарт хөрсөн дорхи алт эрдэнэсээ нээж үүцлэн хадгалж түүнээ нэршүүлэн тэмдэглэж хойч үедээ гэрээслэн үлдээжээ. Өвгөдийн маань ухааныг өнөөгийн дэлхийн техникийн дээд ололт дөнгөж тэмтрэх төдий болж байна. Их ард түмний оюуны их нууц далдын чанадад байдаг аж.

Монголын яруу найраг дэлхийд оюут толгойн оюуны үүцээ нээлээ. Нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн оюун тамга болсон монголын их утга зохиолын сүүн өрмийг дэлхийн яруу найрагчид “амсахын төдийд” дуу алдан гайхан шагширч байна. Тиймээс Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагналын нэг Роеt Laureate /поэт лаурет/ алтан титэмт цол хэргэм хүртэв. Хаан яруу найргийн хаан титэмт энэ шагнал бол Олимпийн аварга төрөх, Оюу толгой нээгдэхтэй агаар нэгэн монголчуудын аз хийморь түшсэн гэрэлт агшин юм.

Монголын яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн дэвжээнээс олон шагнал хүртсэн боловч Роеt Laureate цол нь тэр бүхнээс эрхэм дээд нь юм. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн шагнал авч л байдаг, түүний л нэгэн биз хэмээн “хэнэггүйтэн” өнгөрч боломгүй. Монголын зохиолч Нобелийн шагналын босгонд тулж ирснийг зарласан энэ эрхэм шагналыг АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр Унгар улсын Будапешт хотноо болсон Дэлхийн Яруу найрагчдын 29-р их хурлаас түүнд олгосон байна. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Маурис Янг, Дэд ерөнийлөгч Милан Рихтер, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жермэйн Дроогенброодт нарын гарын үсэг бүхий Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн диплом, лаврын навчин дүрс бэлгэдэл бүхий алтан титэм юуг өгүүлнэ вэ? Ер нь энэ Роеt Laureate цолын утга учир юусан билээ?

Яруу найраг бол хүн төрөлхтний оюун мандлын цэцгэн хур юм. Тиймээс эртний Грек, Ромоос эхлэн яруу найргийг язгууртан ихэс дээдсийн урлаг, бурхан тэнгэрийн адислал, бясалгал гэгээрлийн бичвэр, зарлиг номлолын шаштир хэмээн эрхэмлэн дээдлэн иржээ. Тухайлбал эртний Грект яруу найрагч, дайчин баатаруудыг адилтгаж Апполон бурханы ариун гэгээн адислал хүртээж байсан нь оюуны хийгээд биеийн хүчинг хэм тэгш үнэлж байсны жишээ нь навчин титэмт “лаурет” юм. Эдүгээ монголчууд бид ийм үнэлэмжид тулж ирлээ. Тэр нь яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёогийн хүртсэн Poet Laureate цолын хэрхэн хүлээн авахаас цаашдын жишиг тогтох нь тодорхой болж байна.

Роет Laureate шагналыг Английн хааны зарлигаар 1389 онд анх Ж. Чосерид навчин хэлбэрт хаан титэм, жилийн турш хэрэглэх дарсаар шагнажээ. Энэ нь Англичууд яруу найрагч Ж. Чосеридээ суут уран бүтээлч болохыг дэлхий даяар зарлан тунхагласан хэрэг байлаа. Чухамхүү ийм учир шалтгааны үүднээс Роет Laureate шагналыг хааны зарлигаар сонетийн эцэг хэмээгч суут яруу найрагч Ф. Петраркад олгожээ.

Монголчуудын эрхшээн эзэгнэж байсан 13-р зуунаас эхлэн Английн хааны ордонд “pоет laureate”-ийн албан ёсны ажлын танхим байсан төдийгүй хааны сангаас санхүүждэг байсан тухай мэдээ байна. Тэртээ 1488 оноос Оксфордын их сургууль, 1490 оноос Кембрежийн их сургуулиас “pоет laureate” цолд нэр дэвшүүлэн олгож эхэлжээ.
1937 оноос “АНУ pоет laureate” цол хэргэмийг бий болгон Конгрессийн номын сангийн яруу найргийн зөвлөлөөс эрхлэн олгож эхэлсэн байна. АНУ-ын энэхүү эрхэм шагналыг гайхамшигт яруу найрагч Роберт Фрост, Аллен Тате, Элизабет Вышол, Даниед Хофман, Йосиф Бродский, Билл Коллинз, Доналд Халл Кае Райн нарын 17 яруу найрагч хүртжээ. “АНУ-ын pоет laureate”-ийн тэтгэлэг нь 35000 ам доллар байдаг аж. АНУ, Канад, Шотланд, Шинэ Зеланд, Норвеги зэрэг олон орнууд “pоет laureate” цолыг үндэсний номын сан, вангийн сан, Засгийн газраас санхүүжүүлж цалин хангамж, эрх ямбаар хангадаг байна.

АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академи, түүний ивээл дор зохион байгуулдаг Дэлхийн яруу найргийн их хурал 1969 оноос Роеt Laureate цолыг алтан титэмийн хамт олгодог болжээ. Энэхүү шагналыг АНУ-ын Роберт Пэнн Баррен, Сенегалын Леофолд Седар Сенгхор, Мехсикийн Маниуэл Марнинез Лэвия, Энэтхэгийг М. Карунандхи нарын хэдхэн яруу найрагч хүртээд байгаа бөгөөд тэрхүү нэрсийн жагсаалт Монголын Гомбожавын Мэнд-Ооёогоор үргэлжилж байна. Дэлхийн яруу найргийн өндөр хүндэтгэл, дээд жишиг болсон энэхүү эрхэм дээд шагналыг Монгол хүн анх удаа хүртэж буй нь монголын их утга зохиолын тэмдэглэлт онцгой үйл явдлын нэгэн болж байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо урт замыг туулан байж энэхүү дэлхийн яруу найргийн өндөрлөгт хүрч ирэв. Г. Мэнд-Ооёо 2001 онд Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн байнгын гишүүнээр элсчээ. Түүнд 2002 онд Румыний Яаси хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXII их хурлаар утга зохиолын доктор цол олгосон байна. 2001 онд Хятадын Дайлянь хотод болсон Олон Улсын Яруу найргийн ПЕН клубийн шагнал, Олон Улсын Яруу найргийн орчуулга, судлалын төвөөс 2002 оны хамгийн шилдэг яруу найрагч өргөмжлөл, 2003 онд АНУ-ын Соёлын нэгдсэн чуулганаас Олон улсын Энхтайвны шагнал, 2004 онд Кембрижийн Олон улсын Намтар судлалын төвөөс оны зохиолчоор тодруулсан байна.
Г.Мэнд-Ооёо 2005 онд АНУ-ын Лос Анжелос хотод Дэлхийн Яруу найрагчдын дунд зарласан “Бурханы хайр” сэдэвтэй яруу найргийн уралдаанд “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандах цагт” шүлгээрээ тэргүүн байрын шагнал хүртжээ. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн “Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх” алтан медалийг 2005 онд Лос Анжелост түүнд гардуулсан бол 2006 онд Дэлхийн урлаг соёлын Академийн “Алтан алх” шагнал, Солонгосын Ханчон Соёлын Академийн соёлын шагнал, Грекийн Зохиолчдын Олон Улсын Нийгэмлэгийн шагнал, Энэтхэг дэх Олон улсын Яруу найргийн Академийн шагнал, Дэлхийн Энх тайвны утга зохиолын академийн алтан медаль, 2007 онд Сокагийн их сургуулийн хүндэт шагнал (Япон), XXI зууны олон улсын яруу найргийн форумын дээд шагнал алтан медаль (Тайвань) тус тус олгосон байна.
Ийм урт зам туулсны эцэст Г. Мэнд-Ооёо хэдхэн хоногийн өмнө Унгарын нийслэл Будапешт хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXIX их хурлын нээлтийн ёслол дээр Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн дээд шагнал “Poet Laureate” эрхэм цол, алтан титмийг хүртлээ.

Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн бүтээлийн үнэ цэнийг дэлхийн яруу найргийн нэрт зүтгэлтнүүд олон талаас нь үнэлэн дүгнэж байна. Дэлхийн энх тайвны нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч, төгс гэгээрсэн бясалгагч Шри Чинмой “Мэнд-Ооёо бол үнэхээрийн оюун санааны зөнч-найрагч юм. Түүний тарнилаг шүлгүүд нь мөнхийн цаглашгүй сэтгэл зүрх рүү уншигчдыг шуурхай зөөвөрлөдөг” гэсэн бол Японы нэрт яруу найрагч, соёл, нийгмийн зүтгэлтэн, сэтгэгч Сока Гайкай Интернешнлийн Ерөнхийлөгч Икеда Дайсаку “Миний бие таны гэгээлэг сайхан сэтгэлтэй танилцаад гүнзгий сэтгэгдэл төрлөө… Хүний сэтгэлийг хязгааргүй дэлгэрүүлэх яруу найргийн дахин сэтгэлт бол хүний дахин сэргэлт юм. Түүний төлөө яруу найрагчид босох ёстой” гэсэн байна. Олон улсын Яруу найрагчдын Тив хоорондын Нийгэмлэгийн Ерөнхийлөгч, Дэлхийн Яруу найрагчдын Их хурлыг үндэслэгч Кришна Ширнавас “Таны дур булаам шүлгүүд миний сонирхлыг татлаа. Таны Чам руу би явж байна шүлэг мянганы шүлэг болжээ” гэсэн бол АНУ-ын яруу найрагч, Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн хүндэт Ерөнхийлөгч Росемари С. Вилкинсон “Г. Мэнд-Ооёогийн “Нүүдэлчин одны үлгэр” хэмээх өөдрөг сэтгэл санаагаар дүүрэн, өрөвдөн хайрламаар нэгэн номыг уншлаа. Монгол хэмээх нээгдээгүй хосгүй ертөнц, маш удаан хугацаагаар нууцлаг далд байв. Энэ зохиол бидний мэдрэмжийг хурцалж, сэтгэл догдлуулж…биднийг агуулгандаа тэврэн багтааж, сэтгэлдээ адислаж байна” гэсэн бол Энэтхэгийн яруу найрагч Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Ж. Мохан “Түүний шүлгүүд үнэхээрийн сэтгэл хөдөлгөм. Эмерсоны хэлсэн шиг энэ найрагч үнэхээрийн гайхамшигт найрагч. Тэрээр үнэхээр гайхалтай, тайлагдашгүй” хэмээн дуу алдсан байна. АНУ-ын яруу найрагч Жой Райны Кинг “Г. Мэнд-Ооёо уншигчдыг өөртөө татах увидастай найрагч бөгөөд туурвил нь уншигчдад зохиолынхоо ертөнцөд орших хүслэнгийн өглөгийг түгээж, яруу найргийн оршихуйд нь дэлхий ертөнц илүү гэрэл гэгээтэй сайхан болж харагдаж байна” гэсэн бол Тайванийн яруу найрагч Имре Цолдос “Таны шүлгүүдийг уншаад надад өөрийн эрхгүй Унгарчуудад Петөөфи Шаандор ямар нөлөөтэй шиг та Монголчуудын хувьд тийм чухал хэмээх сэтгэгдэл төрсөн” гэсэн бол Белги Улсын Louvain Их сургуулийн доктор Ши Чаоин “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүдийн түүврийг уншиж дуусахад миний сэтгэлд хамгийн түрүүнд буусан зүйл бол ХХ зууны нэрт философич Мартин Хэйдгэрийн алдарт бүтээл болох “Ойн харгуй зам” /Holz wege/-ын нэгэн үг байлаа. Тэрбээр “Энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам ямар үүрэгтэй вэ?” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн түүврийн эхний шүлэг болох “Нээхийн утгын хэлхээ” шүлгийг уншаад яруу найрагч бидэд өнөөдрийн энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам юу хийж чадах талаар нэгийг бодогдуулам санаа олж авлаа” гэсэн бол Японы яруу найрагч Кае Морий “Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргаас өнөө үеийн Японд бүдгэрсэн энэрэнгүй зөөлөн урин дулаан сэтгэл халуун бүлээн илч гэгээг мэдрэв” гэжээ.
Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн тухай гадаадын эрдэмтэд, уран бүтээлчид ийнхүү бахархан бичиж байхад монголын уран бүтээлчид түүнийг нүүдэлчдийн яруу найргийн шилдэг төлөөлөгч хэмээн тодорхойлж байлаа. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн соёрхолт Ш. Сүрэнжав “Г. Мэнд-Ооёо байгалийн хөг дуурьсал шингэсэн зөөлөн аялгуут хүн-ятга” гэсэн бол Төрийн шагналт яруу найрагч О. Дашбалбар “Г. Мэнд-Ооёо сэтгэлийн байгалийг бидний үеийнхэнд эхэлж нээснийг мартах учиргүй…Хүн ард зөвхөн бухимдлаа илэрхийлэн тайтгарах бус, гүн ухаанаар тайтгарах, яруу сайхнаар сэтгэхийг эрмэлзэх болно. Тэр цагт Нямсүрэн, Мэнд-Ооёогийн яруу найраг үнэд орж Ахматова, Фет, Явуухулан, Тютчев шиг бусдын сэтгэлийг эзэмдэх болно” гэжээ. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт зохиолч С. Эрдэнэ “Г. Мэнд-Ооёогийн “Алтан овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантеист ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ” гэсэн бол Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор, нэрт зохиолч Д. Урианхай “Г. Мэнд-Ооёогийн бэлгэ билгүүний хэвд цутгагдсан сэтгэхүйн гольдрол, урлах, найруулах авьяас нь монгол мэргэдийн сонгодог бичгийн хэлний гайхамшигт өвөөс хөхсөн шим шүүсээс эх ундрагатай нь харагдах ч тэрээр өөрөө өнөөдөр эртний мэргэд тэдэнтэй эн зэрэгцэн уншигдах, түүхийн хойтод, эсэргэн цагийн номын хайвуудад өв уламжлал болж дамжих түвшинд монгол хэлээр дуун өгүүлэх эрдэмд боловсорсон нь монголын ахмад, залуу аль аль үеийн зохиолчдыг ихэд баярлуулах боллоо” гэжээ. Нэрт нийтлэлч Ш. Цэрэнпил “Г. Мэнд-Ооёо бол нийтлэлийн төрөл зүйл, өөр бусад загварт баригддаггүй, өөрийн зоргоор яруу тунгалаг болоод өрнүүн эрчлэг хүүрнэдэг өндөрт гарсан уран бүтээлч юм” гэсэн бол яруу найрагч Ж. Болд-Эрдэнэ “Алтан Овоо” нэртэй хөлгөн судар нь Монголын яруу найрагт шинэчлэл болсон” гэсэн байна. Төрийн шагналт Д. Төрбат “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүд гол мөрөн намуухан урсаж буй мэт ихэмсэг атлаа дөлгөөн. Өнгөндөө тайван хэдий ч гүндээ шатаж буй мэт санагддаг. Ер нь яруу найрагч өөрөө ч тийм юм” гэсэн бол яруу найрагч Ш. Уянга “Алтан Одоо” үнэхээр гэрэлт номуудын нэг мөн болжээ…Гэрэлт номыг гагцхүү гэрэлт хүн бүтээмой” гэсэн байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ц. Дашдондов Төр түмэн нүдтэй нь үнэн юм бол Г. Мэнд-Ооёог дутуу бус гүйцэд үнэлэх цаг нь болсондог. Түүнд Төрийн шагнал ч юм уу, Ардын уран зохиолч цол олгоход хүмүүс гайхахаасаа илүү зүй ёсны хэмээн үзэж баярлах байлгүй. Ер нь бид үнэлэхээ үнэлж, хүндэтгэхээ хүндэтгэж баймаар юм даа. Рашааныг мэдэхгүй ус хэмээн тургиж, алтыг танихгүй гууль хэмээн шидэхгүй байя” гэж саявтархан бичсэндээ миний бие санал нэг байна.

Гадаад дотоодын эрдэмтэн мэргэдийн үнэлэлт цэгнэлтээс үзэхэд монголын яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал “Роет Laureate” цол хэргэм хүртээсэн нь нүдээ олсон хүндэтгэл мөн болохыг бэлхнээ нотолж байна. Түүний яруу найраг нь монголчуудын үе үеийн яруу найрагчдын туурвин бүтээсэн нүүдэлчин соёл иргэншлийн язгуур найргийн энэ цагийн алтан залгамж мөн бөгөөд дэлхийн яруу найрагт түрэн орж ирж буй монголчуудын зөн билэг, зөөлөн эгшгийн дуулал юм.

Ерөөс Г. Мэнд-Ооёогийн туурвил зүй, яруу найргийн язгуур санаа нь энгийн бөгөөд “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” хэмээн номынх нь нэр юм. Газар тэнгэрийн савслага, хүн байгалийн шүтэлцэл, зөн билгийн мэдрэмж, дотоод сэтгэлийн зөөлөн ай нь түүний оюун санааны “Алтан Овоо” бөгөөд бүхэлдээ нүүдэлчний найраг, номадизмын дуулал билээ. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн сэдэв нь нүүдэлчин монголын ахуй байдал, сэтгэлгээ нь тэнгэрийн дуудлага, бичлэг нь монгол босоо бичгийн зөөлөн аялгуу бөгөөд яруу найргийн шидэт долгион ийнхүү дэлхийн түвшинд үнэлэгдэж байна.

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Дэлхийн их утга зохиолын цаст ноён оргил өөд монгол шүлэг, монгол шүлэгч ийнхүү мацаж эхэллээ. “Шүлэг минь хүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэж дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан ямар зөнч мэргэнээр хэлсэн юм бэ. Эдүгээ түүний унаган шавь Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн дээвэр болсон цаст Гимлайн зулайд тулж очсон мэт санагдана. Монгол угсаат Дэнзэн Норгойн зулайг нь анх мялаасан тэнгэрлэг их уулс мэт хүн төрөлхтний оюун санааны их оргилд монголын их хөлгөн судар – нүүдэлчний яруу найраг залрах цаг айсуй. Монголын яруу найргийн Дэнзэн Норгой хэн бэ ?



МЗЭ-ийн Уран зохиолын шүүмж судлалын төвийн
тэргүүн, хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/ Ү. Хүрэлбаатар

"Зууны мэдээ" 2009,10,27
№251 /3323/

Thursday, October 15, 2009

POET LAUREATE WITH GOLDEN CROWN


MONGOLIAN POET AWARDED POET LAUREATE WITH GOLDEN CROWN OF WORLD POETS

This year, the World Academy of Arts and Culture and the World Congress of Poets, whose work is part of UNESCO’s brief, celebrate their fortieth anniversary. The 29th World Congress of Poets, held this year in the Hungarian capital Budapest, held a ceremony at which the Mongolian poet Gombojavin Mend-Ooyo was awarded the Poet Laureate degree with Golden Crown.
Mend-Ooyo’s work has been translated into some thirty languages and his books published in India, England, Bangladesh, Taiwan, the USA, Japan and Macedonia. He has became well-known for his exposition of the nomadic cultural and spiritual world, and it is this enrichment of the treasure-house of poetry which the World Congress of Poets has seen fit to recognise. He granted him the title LittD in 2002, and, in 2005, he was awarded the Presidential Gold Medal in California, 2005. That same year, in Los Angeles, his poem named “The Moon over on old temple” was awarded first prize in the congress’s poetry festival, for poems themed around “God’s love.”

Monday, October 12, 2009

Дэлхийн яруу найргийн Алтан титэмийг Монгол хүн хүртлээ

Энэ жил Юнескогийн ивээлд үйл ажиллагаагаа явуулдаг Дэлхийн Урлаг Соёлын Академи, Дэлхийн Яруу Найрагчдын их хурлыг 40 дэх жилдээ зохион байгуулж байна. Унгарын нийслэл Будапешт хотноо болсон Дэлхийн Яруу Найрагчдын их хурлын үеэр тус Академи өөрийн дээд шагнал болох “алдрын титэмт яруу найрагч” цолоо Монголын яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод олгож алтаар урласан навчин титэмээ ёслол төгөлдөр гардуулж өглөө.
Монголын яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн бүтээлүүд дэлхийн 30 гаруй хэлнээ орчуулагдан нийтлэгдсэн бөгөөд “Нүүдэлчиний найраг”, Гэрэлтэх агшин бүр” номууд нь Энэтхэг, Англи, Бангладеш, Америк, Япон, Македони улсад хэвлэгдэж, Монгол нүүдэлчдийн сэтгэлгээ, соёл, оюуны ертөнцийг илэрхийлсэн уран бүтээлээрээ дэлхий дахинд танигдаж, хүн төрөлхтөний яруу найргийн сан хөмрөгийг баяжуулсан хувь нэмрийг Дэлхийн Яруу Найрагчдын дээд байгууллага ийнхүү өндөр үнэлсэн байна. АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академиас монголын яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёод 2002 онд утга зохиолын доктор цол, 2005 онд Ерөнхийлөгчийн алтан медаль олгож, мөн онд Лос Анжелос хотноо болсон “бурханы хайр” сэдэвтэй яруу найргийн наадмын тэргүүн шагнал хүртэж байв.

Monday, October 5, 2009

El Poeta G. Mend-Ooyo

El Poeta G. Mend-Ooyo nació en Dar´ganga en 1952.
Es autor de libros de poesía como “Bird of thought”. “Endless know”, y “Crystal Temple of Meaning”; Sutras como “Golden Hill” y “Composition of Morin Khuur, Horse-headed fiddle”; así como narraciones, material para niños, películas, obras de teatro y canciones líricas.
G. Mend-Ooyo se caracteriza por ser un poeta melodioso que sigue la línea clásica para la creación de poemas y estética nómada. El es uno de los fundadores de “GUNU” escuela de poesía y de la revista del mismo nombre. Está considerado como una notable figura en el ámbito social y cultural y figura como miembro del Comité Internacional del Congreso de Poetas a nivel internacional.
La crítica mundial lo reconoce como una relevante figura en la cultura de Mongolia. Recibió el grado de Doctor en Literatura de la Academia Mundial de Arte y Cultura. Fue premiado por el Club Internacional de Poesía (PEN) en el 2001 y reconocido como el mejor escritor de Mongolia, siendo premiado con la pluma dorada en el 2001; fue galardonado como el poeta del año en el 2002 por el Centro Internacional de Investigación y Traducción de Poesías (China); obtuvo en el 2003 el Premio Internacional a la Paz (USA) y fue condecorado como el escritor internacional del año 2004 (Inglaterra). El Presidente de la WAAC le hizo entrega de una presea dorada por su Excelencia Poética en el 2005. En Septiembre del 2006 organiza y preside el XXVI Congreso Mundial de Poetas en Ulaanbaatar Mongolia.
(TRADUCTION CV ELIZABETH LEYVA RIVERA)


MI SECRETO

(Traducido al inglés de la versión original por D. Altangerel)


Me encuentro en un acertijo sin resolver y en un crucigrama...
Soy un iceberg, cuya mayor parte se encuentra bajo el océano,
mis ideas están escondidas hasta el fondo de mi corazón,
ellas estas ocultas por los símbolos de mi patria
que inspiran mi estado de ánimo.

Existo en la belleza de la naturaleza,
sus ricas y eternas melodías, pueden abrirme;
estrellas distantes y cientos de planetas pueden descubrirme,
la venida y el paso del tiempo pueden abrirme.

Nueve colores de los gránulos de la arena pueden abrirme.
Una señal de la relación de cuerpos celestiales pueden abrirme...

Días felices que derraman mis lágrimas, pueden abrirme
y la obscuridad de la noche que mantiene el misterio me abre...

Los ojos observadores de alguien de nosotros pueden abrirme...
Mi actitud secreta para ésa persona puede abrirme ahora mismo,
palabras hirientes de celos, pueden abrirme,
fuertes vientos de odio pueden abrirme.

El gran Natsagdorj me abre con sus poemas.
El viejo instruido me abre con sus elevadas enseñanzas,
mis hijos, mi carne y huesos me abren,
objetos que no han llegado, no han sido vistos
y se desconocen, me abren.

La historia del mundo hasta ahora me ha creado y me abre...
Mi vida y luchas me definen y abren,
mi voz y poesía me pueden abrir,
si alguna vez yo puedo tocar los corazones de mi pueblo
yo estaré también abierto.

El último significado de mi vida, me abrirá,
personas que me darán respeto en ése día, me abrirán,
flores que crecen a mi alrededor, me abren,
recuerdos de cosas pasadas, me abren.

El mundo está oculto,
mis ideas están ocultas adecuadamente en mi, y
mis ideas están quietas en el fondo de mi corazón;
todo y cada momento me abre...
El universo se abre a través de mi.



LA LUNA SOBRE EL ANTIGUO TEMPLO


(Traducido al inglés de la versión original en Chino por Imre P. Zsoldos svd)


Detrás del templo la luna asciende,
la aureola de los ancestros de Buda destella en la brillante cumbre,
de la quena del bamboo una triste melodía surge suspirando
triste rezago de un melancólico, corazón agitado!

Brote de césped silvestre en la orilla del camino de piedras
a un lado del sendero que lleva a la luz dorada de Buda,
la imagen de Buda esta volviéndose más y más clara;
el jardín viviente de Buda es difícil de ver a la luz de las estrellas.

Detrás del templo la luna asciende
el suave atardecer de Buda y
la tumba, triste melodía de la flauta, brindan consuelo
a los peregrinos, que regresan de lejos...

Nichos naturales, antiguos pergaminos escritos...
Es un celestial y renovado templo lleno de misterio,
las siluetas reflejan el mundo de la gente a profundidad
pensando en llegar a ser como el corazón brillante de Buda.

Lo que quieras, sólo presume verte como la imagen de Buda
donde Buda con sus piernas cruzadas se mantiene sentado.
Deja que la celestial flauta de bambú sople su melodía
mientras que la luna tras del templo está ascendiendo

Saturday, September 19, 2009

Өөрийн эгшиг

Хээр тал минь үес үесхэн чагнархана
Хэн нэгнийг хүлээж, хэзээх цагийг анирлана?
Гэрэл сүүдэр хоёр уулзаад хагацахаын зуурханд
Гэтэлгэгч аялгууг хүлээж гэнэ гэнэхэн шүүрс алдана.

Тандаа намайг ирэхийн таатай нэгэн мөчлөгт
Талын уяхан эгшиг-ингэ буйлж байсан,
Хэцийн салхин шувуудын жиргээг над руу илгээсэн
Хээр талын хамгийн зөөлөн аялгуунд би мэндэлсэн.

Өвгөн буурал талынхаа уя туяхан ургамал би
Өвс бүхний шилбэнд салхин үлээж лимбэдэхэд
Үүрийн бялзуухай өглөөн удиртгал дуулж жиргэхэд
Үүлэн хөшигний цаанаас миний хүлэг янцгаахад

Хос чавхдаст морин хуур шигээ хөглөгдөж
Хорвоогийн дуут нэгэн бие гэдгээ мэдэрсэн
Хоршин дуулах гэж тал минь намайг дуудсан,
Хонгорхон дэрс бид хоёрыг та л хөг оруулсан,

Нуурын хөвөөгөөр адуун туурай бөмбөрдөн өнгөрхөд
Нууцхан сэтгэлд морин хуурын хос чавхдас хөвчирч
Гадсаа тойрох өнчин цагаан ботгоны буйлаанд
Гархин эргүүлэг элэгдэхийн чимээ намайг урхидсан,

Алсын ууландаа алтан гургалдайн дуу сондгойрвол
Амгалан үдшийн сар аялгуун чимээгээр дутвал
Аялагхан зүрхнийхээ зуун утсыг хөглөөд
Агуу их ятган аялгуугаараа аргадана, би

Сэмэрсэн салхийг нийтгэхэд дуун чавхдас болсон
Сэмхэн намайг аав хуурдахад, хуур гэдгээ мэдсэн.
Хүлэг морь толгой хаялан хазаарын амгай жингэнэхэд
Хүслийн алсад морин хуурын хос чавхдас зурайсан.

Амар амгалан талынхаа аялагхан чавхдас би
Аанай л та яасхийж товшив, аясаар нь дуурсмуй
Өвгөн буурал таныхаа үүр шөнийн зүүдийг манана,
Өвсөний чинь үндсэнд бүүвэйн дуу зохиож өгөмзэй!

Wednesday, September 16, 2009

『遊牧民の歌』より

Mongolia
E.メンドーヨ-
E.Mend-Ooyo

『遊牧民の歌』より From Nomadic Lyrics

天国と燕

青い草原に蜃気楼 天の街のよう
私の先祖は永遠に天国にいる
燕たちは 寂しい草原の上にとどまり
私を迎える 父の国へと
濃い青い霧が空に垂れ込める
燕たちは先頭を切る 孤独にめげず 翼をはためかせ

新たな牧草地

冬の初めの広い青い空から
カッコー鳥の歌が響き渡る
願わくは 我々が解放されることを
非在から生まれた この体から
そしてやすらぎの 輝く器に辿り着くことを

千年昔の ナガホハネガヤの丘の上
私は馬に乗っているようだ 丘のいななきは銀のトランペット
千年は経ってはいない この丘の上でも 
私はいまだ見る 馬のこの輪郭の力を

朝 輝く光は満ちあふれる
太陽の光は 私の目に注がれる 体への捧げ物
光線は世俗の塵と汚れを追いやる
願わくは 太陽の光が万物を解放し清めんことを

馬が振り落とすと 露はかがやく
一羽の燕がサラブレッドの馬の耳をかすめて飛ぶ
馬のいななきは雌馬を呼ぶ声ではないーー
それはこころの呼び声 遠く離れた願望への

太陽の軌道は青空に影を作る
汗の歩みは草原を包囲する 
牧草地の花は 芳香の体を逸らす
燃える糞の煙は頭上に立ち上る

大昔 祖先たちは
咆哮の駱駝を移動させた 牧草地の間を
彼らは掘った 青銅の矢尻で
そこに眠った 何年も ナガホネガヤの下

頑強な荷車の車輪も花々を折ることはない
鳥たちは卵を押し潰し 馬の蹄に道を譲る
動物たちは平和を喜ぶ 苦しみのないーー
他にこのような素晴らしい国はない

私達は琴を奏でた 八十年の木影の中で
私達は歌をもぎ取った 最後の苦しみのあえぎから
私達はたくさんの青い鶴のよう 塩辛い大海原を飛ぶ
繰り返し立ち止まる 七つの菩薩の下で

私は知った 鳥たちと願望の飛翔を
私は見た 星々と人々の道を
私は守護霊の場所に座った 小屋の火の中
私は辿り着いた 中心に 私は見出した 浄化を

古寺の上の月

月は昇る 古い寺の上に
光は屋根飾りを金色に染める
竹笛から流れゆく音曲
こころは満たされる 再び 遠い郷愁に

雑草は石の間から生い茂る
その道は 菩薩が集まった場所
菩薩はどこへ行ったのか
月光は輝く 時間の彼方から

月は昇る 古い寺の上に
光はあらゆるこころの中で輝く
竹笛は私を運び去る 悲しみの彼方へ
呼び覚ます 仏陀の遠い光

寺の影は意味を投げ掛ける
古代の墨の中に消え去る 言葉のように
人間の悲嘆の影の上に
射す光はない 人間の蝋燭では

仏陀の御姿は輝く
最も微細な塵の中にも
竹笛の曲には 天国がある
月は 古い寺の上に昇っていく

Wednesday, September 9, 2009

ЧУЛУУН ХҮН БА ИНТЕРНЭТ

Цахим дэлгэцний араас өндийж хээр тал руугаа давхилаа
Цаг цагаараа байсангүй, нутгийн өвгөд эзгүй…
Цахилдаг хөхөрч ахуйд эндээс мордсон юмсан
Цагаан дэрсний ёзоорт хазаар өвс хунгарлажээ.

Цахиур алаг толгодынхоо хормойг дэвсэн
Цайдам хөхөлбөр хөндий руу хөлөө жийлээ
Интернэтээр дэвэн дэлхийг хэсүүчилсээр би ядарчээ
Ийм тэнүүн билүү, миний нутаг чинь!...

Түмэн оны цаадтай ямархан нэг шалтгаанаар
Түүхийн хөсгөнд сууж гурав дах мянганыг алхсан
Чулуун хүний байдлыг дахин нэг ажиглахад
Чухам миний гарваль чулуун илтэст нь орших мэт

Хөшгөн цагаан зэрэглээ хөх уулсаас уйдаж
Хөндий тал руу шилэрсэн ингэ шиг хулжжээ
Цагаан дэрст довондоо чулуун хүн үнэнчээр
Цавьдар тоосны будан дунд торойжээ!

Өдий мянган жил үүдэж, мөхөх ээлжлэхэд
Өтөл чулуун зүрх л юунд ч эс догдолж
Өмнөх зуунуудын өвтэй, цөтэй явдлыг
Өнөөх чулуун хүн ярихгүй хэмээн жимийжээ!

Өдтэй бичиг Хар хорумаас моринд мордоод
Өдөртөө Евразийг сүлжиж ниссэн XIII дахь зуун!
Ийм санаанд багтамгүй хурдыг
Интернэтээс өмнө хүлгийн дэл дээр атгажээ!


Чилсэн биднүүс интернэтээсээ уйдах цагт
Чимээгүй хотдоо нэг нэг чулуу босгож очно оо
Хойно хойноосоо цувсан чулуун хуаран ч яахав дээ
Хойчийнхонд энэ чулуун хүн л содон!

Жирийн амьдарсан биднүүсийн толгой дарсан чулуу
Жил жилийн тоосонд булагдаж орхих нь магад аа
Гудайлгүйхэн зогссон энэ ганц чулуун хүн л
Гурав дахь мянганаас биднийг нулимсгүй үднэ ээ!

Интернэтээр дамжаад зуун болоод мянган руу зорчих яах вэ?
Ийм л гүдэсхэн чулуун өвгөдөөрөө дамжаад
Цагаан дэрст хаваржаандаа жилийн жилд очиж
Цахилдаг хөхөртөхийг өнжин хонон харамзэй!

Friday, August 28, 2009

The Legend of the Horse-head Fiddle


by G. Mend-Ooyo
Translated by Peter K. Marsh


It is said that a long time ago there was a young man named Huhuudei, who lived in a white felt palace-ger. One day he decided to discover the mystery of magic. He didn’t know where to look to find it, but the Mongolians say that in order to find something, you must search for it, and in order to learn something, you must be persistent. So Huhuudei decided to wonder around this world in hopes of mastering the mysteries of magic.
To do this, however, he first needed a fast and tireless horse. He took his saddle and bridle and came to a herd of horses grazing on the steppe. But though he looked, he didn’t find the good horse that he was looking for. He needed a beautiful stallion that could travel a year’s distance in a month, and a month’s distance in a day. He search among the thousands of horses on the north sides of mountains and among the thousands of horses on the south side, but still he could not find the one horse he was looking for.
One day, when he sat exhausted on the ground, he heard what sounded like a beautiful ethereal melody coming from nearby. He went to where the sounds were emanating and found on the ground two pieces of horse manure connected by a horse hair. The hair vibrated in the breeze blowing across the steppe creating the ethereal sound he had heard. He pondered that if a single hair could create such a beautiful melody, then many hairs could create an even more beautiful one. When he returned home, he took a wooden ladle and covered the top of its base with a piece of dried skin. He then attached two horse hairs to the two ends of the ladle. He took another horse hair and attached it to both ends of a tree branch. This was how the fiddle originated.
Huhuudei carried his fiddle on his back to the summit of a mountain to look for his horse. As he walked, the breeze vibrated its strings, creating pleasant melodies. These melodies made Tengger (Sky) even bluer and the nearby springs even clearer. They also calmed the horses that pastured on the steppe below. The Mongolians say that “not every man is alike, and not every horse is joroo. ” While some of the grazing horses paid no attention to the melodies of the fiddle, others did and neighed in response.
Huhuudei learned how to play his fiddle by imitating the ways the breezes made the strings vibrate. He practiced his fiddle over and over again. One day he heard the sound of a horse neighing coming from very far away. He moved in the direction of the sound, sat down and began again to play his fiddle. As he moved closer, these distant sounds became clearer. How endless is the steppe, how numberless are the horse herds?, he wondered. Huhuudei continued to move in the direction of these sounds and eventually came into the valley of a blue mountain. Here he sat and again played his fiddle. The valley was filled with grazing herds of horses. From far away a tall bluish-brown horse with a beautifully even back approached him, its four feet pounding the ground as it did. As it came close, it was startled by an old horse skull lying beside an ovoo.
Huhuudei took this skull, which had startled the bluish-brown horse, and filled its interior with horse manure in a way that made it appear to come alive. Then he set his fiddle on top of the skull and again began to play it, playing over and over again. On the ovoo were hung many horse hairs that appeared to sing as the breezes blew past them. Then the old horse skull itself began to make a sound like a horse’s neigh, which made the many horses in all directions neigh.
Huhuudei again played his fiddle. He played for three days and three nights. On the third night, just before dawn, the bluish-brown horse suddenly brightened and neighed, the echoes of which bounced off of the surrounding mountain. At that moment a white wing, like that of a swan, emerged from under the horse’s legs and opened and closed. Huhuudei played again for another three days, and as he did flowers sprouted from the horse’s skull and quickly grew. Again, just as the sun was about to rise, the bluish-brown horse brightened and neighed, its echoes bouncing off of the surrounding mountain. Once again, the white, swan-like wings emerged from under the horse’s legs and opened, but this time the bluish-brown horse flew into the air. Huhuudei continued to play his fiddle until the bluish-brown horse leapt into the air and flew high above the heads of the horses grazing on the steppe below. It circled three times before returning to the earth.
Huhuudei wondered how he could capture alive such a wild horse that had never been touched by anything except the stars, moon, and sky, and by the plants and flowers of the steppe. Many fine horse herders gathered in order to capture the bluish-brown horse. But none of them could put even a 100 ald-long rope around its neck. The young man played his fiddle for three months from a place where he could see the bluish-brown horse from a distance. But then he stopped, stood up at the edge of the horse herd, and decided to go back home.
Huhuudei carried his fiddle with the old and weathered horse skull over three mountain passes. As he crossed the third, breezes blew over the fiddle’s strings, making what sounded like a horse neigh. He crossed over another three mountain passes, and as he crossed the third one, he heard the head of his fiddle make a horse neigh. When he turned to look back, he saw the bluish-brown horse approaching him in the air, neighing as it landed. Huhuudei felt that this horse must have been called by his fiddle’s melodies. When he sat on the ground to play his fiddle, the bluish-brown horse came close to sniff the head of the fiddle and again it neighed. The horse then allowed Huhuudei to caress its beautiful even back and neighed two times.
This was how that young man got the bluish-brown winged horse. This was the horse that shortens the distance of a year to a month, and the distance of a month to a day. Huhuudei then started herding the uncountable herds of horses on the great steppe of Mongolia by flying this amazing animal.
But even with such a fast horse, he chose not to continue pursing his dream to wander around the world in search of the mystery of magic. When people questioned him as to why he was ending his search, he replied, “How can one find anything more mysterious and magical than the horse-head fiddle, which has a beautiful melody and magic? Through the sound of my horse-head fiddle, I have captured the wild horse that had never been touched by anything except the Sky Wind. Through the sound of my horse-head fiddle, I created the wings that made my horse fly. If magic exists, then it must be the horse-head fiddle!”
From that time on, every family who lived on the steppe, herding horses and nomadizing, placed their horse-head fiddle on their home’s khoimor. Every family carved a fine horsehead on the top of their fiddle, made strings with horse tail hairs, and preserved on their fiddle the sound of their horse’s gallops and neighs. In this way they preserved the memory of their horses. It is said that on the Mongolian steppe, all were fiddle players and all horses became fast. The horse-head fiddle spread throughout the Mongolian steppe. In the melodies of the horse-head fiddle, the horse herds multiplied rapidly like rice and wheat, the scented breezes blew, plentiful rains fell, the springs were full, herbal flowers and plants blossomed, nothing frightened the people, there were no illnesses, and everyone lived happily from that time on.

Wednesday, August 26, 2009

Contemplating the Mountains

The mountains, burdened by deep thoughts, abide,
Languorous in the looming mist.
As if reminiscing of days bygone,
At times they sigh with long, long winds.

Like tears shed in moments of light sorrow,
Blue beads of dew glimmer on each leaf;
Clearing the mist and casting away their woes
The mountains regard me in their wise repose.

With the slightest swaying of the tree branches
Tears of heaven drop gently from the drenched limbs.
As specks of water from the clearing fog sparkle in the air,
A golden-tipped sun brush paints every color.

Threads of rain knitting the sunrays like string
Form skillful stitches on the brownish green robes of the stately mountains.
Vibrant flowers adorn its slopes,
And weave patterns at its feet.

Birds of all feathers, appointed to perch on every branch,
Conduct a melodic ensemble of the winged.
Each majestic tone in tune with others,
Each stone, each blade of grass, form the lyrics of the song.

The mountains hear my young son’s voice,
And record it deep in their mahogany-colored rocks.
The song of the cuckoo—the zither of the great khangai ,
Resounds with the joy of the mountains.

When even a single withered leaf lying on its slopes
Could tell hundreds of stories of life on this earth,
We cannot fathom the deep thoughts of the great mountains
In but a mere moment of this ancient world.

Amid the blue-green mass of familiar grass
A fresh new flower has been born!
Is this not a work of art long nurtured by the mountains
That found its form today and sprang to life?

Contemplating the Mountains

The mountains, burdened by deep thoughts, abide,
Languorous in the looming mist.
As if reminiscing of days bygone,
At times they sigh with long, long winds.

Like tears shed in moments of light sorrow,
Blue beads of dew glimmer on each leaf;
Clearing the mist and casting away their woes
The mountains regard me in their wise repose.

With the slightest swaying of the tree branches
Tears of heaven drop gently from the drenched limbs.
As specks of water from the clearing fog sparkle in the air,
A golden-tipped sun brush paints every color.

Threads of rain knitting the sunrays like string
Form skillful stitches on the brownish green robes of the stately mountains.
Vibrant flowers adorn its slopes,
And weave patterns at its feet.

Birds of all feathers, appointed to perch on every branch,
Conduct a melodic ensemble of the winged.
Each majestic tone in tune with others,
Each stone, each blade of grass, form the lyrics of the song.

The mountains hear my young son’s voice,
And record it deep in their mahogany-colored rocks.
The song of the cuckoo—the zither of the great khangai ,
Resounds with the joy of the mountains.

When even a single withered leaf lying on its slopes
Could tell hundreds of stories of life on this earth,
We cannot fathom the deep thoughts of the great mountains
In but a mere moment of this ancient world.

Amid the blue-green mass of familiar grass
A fresh new flower has been born!
Is this not a work of art long nurtured by the mountains
That found its form today and sprang to life?

Friday, August 21, 2009

MYSTICAL ENCHANTMENT OF G.MEND-OOYO’S WORKS

PIAC 52

MARIA PETROVA
Saint-Petersburg State University, Russia

OLD LEGENDS IN MODERN LITERATURE: MYSTICAL ENCHANTMENT OF G.MEND-OOYO’S WORKS

One of the Modern literature main sources is, undoubtedly, folklore. Folk genres, themes and motives were very popular among the writers and poets of the 20-30-s of the XX century, who were the founders of the Modern Mongolian literature: D.Natsagdorg, Ts.Damdinsurung, B.Rinchen, M.Jadamsurung and others. Nowadays, at the beginning of the XXI century folklore is very popular as well. One can say that modern authors continue traditions of their literary ancestors and give folklore a new resound in their creative works. If not be restricted by only a subject level, we can say, that the influence of folk traditions is typical for the creative works of S.Dulam (born 1950), D.Uriankhai (born 1940), B.Lhagvasurung (born 1945), D.Batbayar (born 1944), L.Dashniam (born 1943), Ts.Tumenbayar (born 1959) and others.
G.Mend-Ooyo (born 1957) is certainly such an author. His birthplace is Ongon somon, Sukhe-Bator aimak in the East part of Mongolia. In 1978 G.Mend-Ooyo graduated from the Pedagogical Institute in Ulan-Bator. Then he was a teacher at secondary school, a publisher a clerk in the Ministry of Culture in MPR. Nowadays G.Mend-Ooyo is the author of more than 30 books of poems, prose, literary sketches and dramas, various International and State Literary Prizes laureate, the Mongolian PEN club Chairman. His books were translated to many foreign languages.
G.Mend-Ooyo’s literary career begun with publication of his first book of poems “Bird of Thoughts” («Бодлын шувуу» ) in 1980. In 1993 the most popular book by Mend-Ooyo “Golden Hill” («Алтан Овоо» ) was published. It will have two more editions and be translated into English by Simon Wikham Smith in 2007. The author’s main idea, by his own words was to create a stupa – book, dedicated to his native land Dariganga in Sukhe-Bator aimak, Mongolia. Stupa or chaitja is a sacral Buddhist construction, with manuscripts, books and herbs put inside. And almost like such a sacral stupa G.Mend-Ooyo filled his book with different folklore genres: local legends, fairy and heroic tales, songs, ballades and hymn poems in both prosaic and poetical forms. The “Golden Hill” is filled with folk material – traditional ideas, characters, subjects and motives, formulas, clichés and stylistic methods. Many episodes are traditional subjects and motives more or less modified. However one can not speak about a full adequacy of the book’s folk material to the traditional folklore. Mend-Ooyo‘s book is not a fairy tale or a legend in Modern authors interpretation, it’s a folklorized improvisation with folklore used as a base and a construction material.
“Without any exaggeration one can say, that G.Mend-Ooyo as if he is making pearl necklace, is trying to save for the future generations traditions of native land worship, historical and cultural heritage of his nation,”- writes the Mongolian specialist in literature professor O.Sukhebaatar.
“Golden Hill” represents Mongolian poet G.Mend-Ooyo’s greatest literary achievement to date. He refers to it as an almanac, relating his own experience customs of his homeland through the focus of the topographical Golden Hill of the title”, - writes the English translator of the book Simon Wickham-Smith.
And “Golden Hill” mostly like an ancient Buddhist stupa is divided into eight main parts, called бөлөг, according the religious canon.
Central image of the book is a very high hill, named Golden Hill - a sacred place for worships, where the spirit of this very place lives, defending all its human beings. And the book is illustrated by beautiful photos and drawn pictures of this hill.
It is to be mentioned, that G.Mend-Ooyo’s “Golden Hill” has got two main subject planes - common and mythological. It is characterized by great exactness of life details and concrete exposition. The lyrical hero of the book as well as its author was born at Dariganga region of Mongolia. Love to the native land, detail knowing of the traditions, customs and legends in this region are transferred from generation to generation. Hero’s father knows all surrounding hills and mountains, rivers and springs, valleys and hollows and asks his son to remember them. «Father intoned the names of mountains and water, and the forty-first was Golden Hill. Our eyes and our hearts grew used to the mountains which surrounded us there and, from in the blue distant haze, they shone brighter.”
If the father introduces the outside world to his son, mother is a keeper of family legends and stories. Being grown up the hero hears stories about his own childhood, about his father and other relatives. A poem in prose “Poet’s Mother “(«Яруу найрагчийн ээж» ) is dedicated to the mother.

Зуны амралтаар талдаа яаран
Зуун уулыг даван ирлээ.
Удаан санасан ээж бид хоёр
Урд урдаасаа гар сунган алхлаа.
Баярласандаа ээж мэлмэрэнхэн угтлаа
Ээж бид хоёр инээж уйлан уулзлаа,
Ижилхэн сэтгэл, ижилхэн мөрөөдөл тайлан уулзлаа.

Hurrying over the steppe during the summer holydays,
I cross a hundred mountains,
Mother and I have long be waiting for this, and
I turn my legs towards the south.
I went in, smiling with joy.
Mother came to meet me, crying with joy.
Together, mother and I, laughing and weeping.
Together, with our hearts and desires fulfilled.

In future the lyrical hero himself becomes a part in the chain connecting his parents and his two sons.« I am standing in the space between the absence of my father, who has passed beyond this diverse world, and the presence of my two sons, the point, at which they entered the world of Golden Hill.”
For all of his life the lyrical hero remembered the wise lessons of his mother: “My son, please think about Golden Hill. Every hill and body of water is contained within it. The Ganga is its wife, they say, Khongor it’s child, Lung is its compassionate monk, Bayandulan is its minister, the Brown Hill of Dokhom is its younger brother. And its relatives dwell upon the colored earth of Dariganga”
G.Mend-Ooyo using method of personification, represents all surrounding hills, mountains, waters, stones and sands to have a human soul. The text contains ancient legends about all of the natural objects: « The Brown Hill of Dokhom is Golden Hill’s younger brother» («Алтан-овооны төрсөн дүү Дөхөмийн бор-овоо» ), «Mother Ganga – the Rescue»(«Гэтэлгэгч –Ганга ээж» ), «Ganga’s Daughter Legend »(«Гангын охины домог» ) and others.
G.Mend-Ooyo, alternating prose and poetical texts, skillfully uses toponymical legends. Here a funeral procession with a body of great Chinngis Khan passed to the north to his native land, there Chinngis Khan’s grandson was born, here on the Tsagaan nur lake shore Togon Tumur, passing from Chinese town of Daidu carrying a Great State Jade Seal stopped with his camp. Historical legends are coming alongside with Buddhist ones. Just not far from this very place in Dariganga in ancient times the younger son of Harmusta Tengry came down from the Sky. And the nearby places are connected with the names of well known folklore characters – Toroi bandi and Huhdei Mergen. Just after that, G.Mend-Ooyo refers to the reminiscences about his racehorse – father’s present. « Thus, at the age of eighteen, with my official credentials as a teacher stuffed in my pocket, I took up a job in a remote settlement of the Gobi. » The son gets a wonderful racehorse with a full gear as a present from his father: skillfully decorated saddle, silver bridle, knelling stirrups, which mother asperses with milk. Father compares this horse with a topaz, saying that a horse is the dearest thing for every Mongolian person.

Yлэмж эртний нутагт минь
Yлгэрийн манна татна
Тэрхүү манна дотроос
Тэнхээт хүлэг үүрсэнэ.
гурий, гурий, гурий
Аяа, үлгэрийн ногоон морьд мину
Араар дүүрэн, өврөөр дүүрэн
Адуу мину.
Ай, түмэн молор эрдэнэ мөн өө!
Ай хө, монголын эрдэнэ мөн өө!

A haze of stories
Gathers over my wide and ancient homeland.
And, from within that haze,
Comes a powerful horse…
come, come here, come here
Oh, I load up this horse in my story, it
Goes before me northwards, goes before me southwards,
My horse –
Oh, indeed it is like topaz, and
Oh, indeed it is a Mongol’s jewel.

This theme is very dear to every Mongol man. Here the author presents a very famous story about eight light bay horses, given to Temuchjin, his mother and brothers by his father Esugei baghatur. G.Mend-Ooyo refers to other legends, stories, thoughts and reminiscences, the main character of which is a Mongolian horse. Here a traditional folklore is used on different levels: plot and theme as well as stylistic.
A spirit of all animals and birds is a well known White Old man, who is always surrounded by them. He is often sitting on the Golden Hill’s slope and gold swallows, carrying flame in their beaks are flying around him. G.Mend-Ooyo gives several legends about animals and birds – a legend about an orphan foal, wounded swan, saved by poor man and woman, several stories about cranes ( in prose and verses), about a bold sheep, which traveled through Lhasa and Napels. And a real author’s find is a legend “Quickwit the Camel” («Шөргөн шар атны туурь» ), about a camel’s death.
A story about Motherland is not full without telling about its people. They are nomads and they live in an agreement with the surrounding nature of their homeland. G.Mend-Ooyo represents the four seasons of the year as well as the times of the day and night in his prosaic poem “ Riding out of the Brightness” («Гэгээн зүгээс морьтой айсуй» ). The theme of the four seasons is traditional for Mongolian literature. But the “Golden Hill” author managed to reach synthesis between nature and the emotional condition of his hero – a horseman. « A man rode out from the ger and headed off clip clop straight towards the south. Where was he going? He went up onto the hill and craned his neck back, gazing about him, surveying the scene through binoculars. And in so doing, it seemed to him that he held in the palm of his hand the outline of the shrubs and feathergrass and the small groups of cattle and hobbled horses and, beyond that, the town” The nomads life is impossible without songs. Long lasting songs are heard through the steppe during all four seasons of the year and in any time of the day.
The book is concluded with a poem “The Worship to a Golden Hill” («Алтан-овооны тахилын шүлэг» ), written in a ritual poetry genre, which combines shamanic and Buddhist traditions.
The book by G.Mend-Ooyo is written in various genres: traditional folklore genres - домог (legend), дууль (ballades), тууль (epic), туурь (story), as well as literary genres бодохуй, бодол (thoughts), дуртган санах, санал (reminiscences), огүүэх (story), ярилцах (dialogue), хууч (conversation), мөргөл, залбирал (prayer), тахилых шүлэг (ritual poems).
In the centre of the image system is the Golden Hill – mythical world mountain Sumeru, which connects Earth and Sky, upper, middle and lower worlds. The coexistence of secular and sacral worlds, the union of real and mythical spheres, poetical style, the usage of prose and poetry give the work by G.Mend-Ooyo mystical enchantment. This was also noted by Mongolian and European readers and literary critics. To my mind, modern presentation of traditional legends and ballades by G.Mend-Ooyo is a conscious author’s position. It demonstrates creative usage of folklore in Modern Mongolian literature.
Nowadays the worship to the Golden Hill is annually performed in the Dariganga region and thousands of people are coming from all over the country.

Thursday, August 20, 2009

М.П.Петрова; МИСТИЧЕСКОЕ ОЧАРОВАНИЕ ТВОРЧЕСТВА Г.МЭНД-ООЁО

М.П.Петрова
Санкт-Петербургскийгосударственныйуниверситет

ДРЕВНИЕ ЛЕГЕНДЫ В СОВРЕМЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЕ: МИСТИЧЕСКОЕ ОЧАРОВАНИЕ ТВОРЧЕСТВА Г.МЭНД-ООЁО



Одним из основных источников, питающих современную монгольскую литературу является, несомненно, устное народное творчество. К фольклоным жанрам, темам, мотивам обращались в 20 - 30-х годах ХХ в. авторы, стоявшие у истоков новейшей монгольской литературы – Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсурэн, Б.Ринчен, М.Ядамсурэн. Фольклор непотерял своейактуальности и в начале ХХI в. Можно сказать, что современные писатели и поэты, продолжая традиции, заложенные их литературными предшественниками, придают фольклору новое звучание в своих произведениях. Если не ограничиваться сюжетным уровнем, можно сказать, что влияние фольклорных традиций характерно для творчества С.Дулама (род.1950), Д.Урианхая (род.1940), Б.Лхагвасурэна (род.1945), Д.Батбаяра (род.1944), Л.Дашняма (род.1943), Ц.Тумэнбаяр (род.1959) и других.
К числу таких авторов безусловно относится и Гомбожавын Мэнд-Ооёо (род.1952). Место его рождения – сомон Онгон Сухэ-Баторского аймакаут в на востоке Монголии. В 1978 г. Мэнд-Ооёо окончил Педагогический институт в Улан-Баторе. Занимался преподавательской работой, издательской деятельностью, работал в Министерстве культуры МНР. Сегодня Г.Мэнд-Ооёо - автор более тридцати сборников поэзии и прозы, лауреат всевозможных монгольских и международных литературных премий, председатель монгольского ПЕН клуба. Его книги и отдельные произведения переведены на многие языки мира. Заслуженный деятель культуры Монголии.
Литературная карьера Г.Мэнд-Ооёо началась с публикации в 1980 г.сборника стихов «Птица размышлений» («Бодлын шувуу» ).
В 1993 г. выходит самое знаменитое на сегодняшний день произведение автора «Золотое Обо» («Алтан Овоо» ).Оно будет переиздано ещё дважды, а в 2007 г. впереводе Симона Викхама-Смита выйдет на английском языке. Замысел автора, по его словам, заключался в том, чтобы создать книгу-субурган, посвящённую его родному краю – местности Даригинга в Сухэ-Баторском аймаке Монголии. Субурган или ступа – это сакральное буддийское сооружение, чайтья, в которое закладывают священные книги. Благовония, травы и т.д. И словно священный субурган Г.Мэнд-Ооёо наполнил свою книгу произведениями различных жанров устного народного творчества: преданиями, легендами, сказаниями, былинами, песнями и сказками как в прозаической, так и в поэтической форме. «Золотое Обо» насыщена фольклорным материалом – традиционными представлениями, персонажами, сюжетами и мотивами, формулами, клише, стилистическими приёмами. Причём многие эпизоды у Мэнд-Ооёо представляют собой традиционные сюжеты и мотивы, более или менее модифицированные. Нельзя, однако, говорить о полной адекватности фольклорного материала книги традиционному фольклору. Книга Г.Мэнд-Ооёо – не сказка или легенда в изложении современного сказителя, а фольклоризованная импровизация, где устное народное творчество служит почвой и строительным материалом.
«Без преувеличения можно сказать, что Г.Мэнд-Ооёо словно составляя жемчужное ожерелье, старается сохранить для будущих поколений традиции почитания родного края, исторического и культурного наследия своего народа,» - пишет монгольский литературовед профессор О.Сухбаатар.
«Золотое Обо» представляет огромное на сегодняшний день культурное достижение монгольского поэта Г.Мэнд-Ооёо. Это альманах, отражающий собственный жизненный опыт автора, выросшего в монгольской Дариганге, историю и традиции его малой родины через топографический фокус Золотого Обо, вынесенного в заглавие книги,» - пишет английский переводчик произведения С.Викхам-Смит.
Нельзя не заметить, что сама книга «Золотое Обо» словно древняя буддийская сутра, разделена на восемь глав, именуемых бөлөг,как и положено по религиозному канону.
Центральным образом произведения является высокая гора, получившая название Золотое Обо, то есть сакральное место поклонения, святилище, где обитает дух-хранитель данной местности, оказывающий покровительство всем окрестным живым существам. В качестве иллюстраций приводятся рисунки и фотографии этой горы.
Необходимо отметить, что книга Г.Мэнд-Ооёо «Золотое Обо» имеет два основных сюжетных плана – бытовой и мифологический. Она отличается большой бытовой точностью, конкретностью и детализацией изложения. Лирический герой произведения, как и его автор - уроженец плато Дариганга. Любовь к родным местам, доскональное знание традиций, обычаев, легенд и преданий передаётся в этом краю из поколения в поколение. Отец знает все окрестные горы и холмы, речки и ручьи, долины и впадины и, рассказывая о них сыну, просит запомнить их названия. «Отец шепотом перечислял горы и воды и каким-то сорок первым по счёту назвал наше Золотое Обо. Соседние горы окружали и словно приветствовали нас, но силуэт Золотого Обо тоже не исчезал из поля зрения и всё чётче проступал сквозь голубую дымку лёгкого тумана. » И если отец знакомит лирического героя с внешним миром, то мать – является хранительницей семейных легенд и былей. Уже во взрослом возрасте герой слышит от неё рассказы о своём далёком детстве, об отце и других родственниках. О матушке рассказывает поэма в прозе «Мать поэта» («Яруу найрагчийн ээж» ).

Зуны амралтаар талдаа яаран
Зуун уулыг даван ирлээ.
Удаан санасан ээж бид хоёр
Урд урдаасаа гар сунган алхлаа.
Баярласандаа ээж мэлмэрэнхэн угтлаа
Ээж бид хоёр инээж уйлан уулзлаа,
Ижилхэн сэтгэл, ижилхэн мөрөөдөл тайлан уулзлаа.

Спешу по степи на летние каникулы,
Сто гор перешёл-преодолел.
Мы с матушкой, долго скучавшие,
Навстречу друг другу руки протягивая, бежим.
Матушка, со слезами радости встретила,
Мы с матушкой смеясь и плача, встретились,
Родные души, мечты наши осуществились – мы встретились.

Это своё первое стихотворение автор посвятил своей матушке. В дальнейшем сам лирический герой произведения становится связующим звеном между своими родителями и своими сыновьями – между прошлым и будущим. « Я стою в пространстве между отсутствием своего отца, который уже покинул сей бренный мир и присутствием моих двух сыновей, в той точке, где они вступили в мир Золотого Обо».
На всю жизнь запомнил лирический герой мудрые наставления своей матушки: « Сынок, никогда не забывай о Золотом Обо. Ведь оно - начало всем остальным горам и водам. Наше озеро Ганга – жена Золотого Обо, Хонгор – сын, Лун хайрхан – лама, Баяндулам – чиновник, Дохомийн бор овоо – его младший брат и так далее. Все живописные места Дариганги – кровные родственники друг другу.» Активно прибегая к приёму олицетворения, Г.Мэнд-Ооёо наделяет душой все окрестные горы, холмы, воды, камни и пески. Текст произведения украшают древние легенды о каждом из этих объектов природы, такие как «Младший брат Золотого Обо - Дохомийн бор обо» («Алтан-овооны төрсөн дүү Дөхөмийн бор-овоо» ), «Спасительница – матушка Ганга»(«Гэтэлгэгч –Ганга ээж» ), «Легенда о дочери Ганги»(«Гангын охины домог» ) и другие.
Г.Мэнд-Ооёо, чередуя прозаический текст с поэтическим, искусно вводит в своё произведение топонимические легенды. Тут следовала траурная процессия с телом великого Чингис хана, направлявшаяся на север страны в его родные края, там родился внук Чингиса, здесь на берегу озера Цаган нур останавливался Тогон Тумур, бежавший из китайского города Дайду с яшмовой государственной печатью.
Исторические предания перемежаются с буддийскими. Именно в этом месте Дириганги в незапамятные времена с небес спустился младший сын Хармусты тэнгрия. А соседние местности связаны с именами Торой банди и Хухдэй мэргэна – известными сказочными персонажами.
Не прерывая канвы повествования, Г.Мэнд-Ооёо обращается к воспоминаниям о скакуне, подаренном лирическому герою его отцом. « Когда мне было восемнадцать лет, я впервые приехал домой с дипломом сельского учителя и собирался через две недели отправиться в работать в далёкий посёлок в пустыне Гоби.» Сын получает в подарок от отца прекрасного скакуна в полной упряжи: великолепно отделанное серебром седло, серебряная уздечка, звенящие стремена, которые мать окропляет белым молоком. При этом отец сравнивает подаренного скакуна с драгоценным камнем топазом, справедливо замечая, что конь для монгола дороже всего на свете.


Yлэмж эртний нутагт минь
Yлгэрийн манна татна
Тэрхүү манна дотроос
Тэнхээт хүлэг үүрсэнэ.
гурий, гурий, гурий
Аяа, үлгэрийн ногоон морьд мину
Араар дүүрэн, өврөөр дүүрэн
Адуу мину.
Ай, түмэн молор эрдэнэ мөн өө!
Ай хө, монголын эрдэнэ мөн өө!

Мой родной край с древними традициями,
Окутан дымкой сказок,
И из этой дымки
Сильный скакун появляется.
гурий, гурий, гурий

О, мои сказочные зелёные кони!
Вы и на севере, вы и на юге,
Скакуны мои,
Словно груды драгоценных топазов!

Тема задана, тема, близкая и милая сердцу каждого монгола. Автор раскрывает её, приводя известное сказание о восьми соловых конях, подаренных отцом Тэмучжина Есугей батаром жене и детям. Г.Мэнд-Ооёо обращается и к другим легендам, сказаниям, размышлениям, главным персонажем которых является монгольский конь. Здесь традиционный фольклор используется на различных уровнях: как на сюжетно-тематическом, так и на стилевом.
Духом-покровителем всех зверей и птиц, как известно, является Белый старец – Цагаан өвгөн, появляющийся всегда в окружении животных. Он часто сидит на склоне Золотого Обо, а над его головой кружат золотые ласточки, несущие огонь счастья в своих клювах. Г.Мэнд-Ооёо приводит несколько легенд о животных, бытующих в родных краях – о сироте-жеребёнке, о раненом лебеде, спасённом стариком и старухой, несколько сказаний о журавлях (как в стихах, так и в прозе), о лысой овце, побывавшей в тибетской Лхасе и в Непале. И настоящей находкой автора является, на наш взгляд «Баллада о рыжем верблюде-кастрате» («Шөргөн шар атны туурь» ), который чувствуя близкую смерть, собрав последние силы, стремится в свой родной край.
Рассказ о малой родине автора был бы неполным без рассказа о людях, населяющих её с давних времён. Земляки лирического героя ведут кочевой образ жизни в полном согласии с окружающей их природой. Г.Мэнд-Ооёо представляет смену четырёх времён года, дней и ночей в поэме в прозе «Всадник приближается со светлой стороны» («Гэгээн зүгээс морьтой айсуй» ). К теме четырёх времён года так или иначе обращались почти все монгольские поэты и прозаики. Автору «Золотого Обо» удалось достичь синтеза состояния природы и эмоционального состояния героя этой поэмы – всадника. « От юрты отъезжает человек верхом на коне и направляется строго на восток. Куда он держит свой путь? Вот он взбирается на высокий холм и оглядывает окрестности в бинокль. Словно на ладони в бинокль видны кусты, ковыль трава, то тут, то там пасущийся скот, стреноженные кони, дальше – силуэты юрт.» Жизнь кочевника невозможна без песни. Протяжная песня слышна в степи в любое время суток в течение всех четырёх времён года.
Завершает книгу стихотворение, написанное в жанре ритуальной поэзии « Стихи при жертвоприношении Золотому Обо» («Алтан-овооны тахилын шүлэг» ), сочетающие в себе традиции шаманской и буддийской ритуальных практик.
По своему жанровому составу книга Г.Мэнд-Ооёо чрезвычайно многообразна. Автор использует традиционные фольклорные жанры домог легенда), дууль (баллада), тууль (былина), туурь (сказание), наряду с литературными бодохуй, бодол (размышления), дуртган санах, санал (воспоминания), огүүэх (рассказ, повествование), ярилцах (диалог), хууч (беседа), мөргөл, залбирал (молитва), тахилых шүлэг (ритуальные стихи).
В центре многоплановой образной системы высится Золотое Обо – мифическая мировая гора Сумэру, соединяющая землю и небо, верхнюю, среднюю и нижнюю сферы мироздания. Сосуществование профанного и сакрального, единство реального и мифологического пространства, поэтический стиль повествования, использование прозаических и стихотворных форм придают произведению Г.Мэнд-Ооёо своеобразное мистическое очарование, отмеченное монгольскими и западными читателями, литературоведами и критиками. Модернизированное прочтение писателем традиционных легенд и преданий, своеобразная их модификация и социологизация – факт, на наш взгляд, не случайный. Это вполне осознанная авторская позиция, демонстрирующая творческую установку на использование фольклора в литературе.
В наши дни в местности Дариганга ежегодно проводится обряд поклонения горе Золотое Обо, на который со всех концов страны съезжаются тысячи участников.