Saturday, November 29, 2008

МАНАН ДУНДАХ ЦАХИРМАА

Уулсыг ороогоод хөх манан мушгирна
Урдах зам манан руу шургаад төөрчээ
Олмоо чангалахаар овоон дээр мориноосоо буулаа
Орчлон хорвоо манан дунд домогшино

Хүлэг минь дөрөө жингэнүүлэн шилгээвэй
Хүмүүсийн хэл амыг ч хэцийн салхин хийсгэвэй
Бага үдийн алдад өтгөн манан замхарч
Басхүү тэндээс цэнхэр хүдэн суунаглаж,
Уулсын гүн бодол улиран балран солигдоно
Ус мөрөн ч бас булингартаж, тунгалашиж урсана.

Амраглахуйн орны адбиш цэцэглэг дунд хүмүүн бас,
Аль нэгэн цагийнхаа зовлонгийн үрийг суулгамуй.
Чилтэл хадгалсаан, би өөрийгөө. Хүмүүнд ч улирал буй.
Чиний ургуулсан цахирмаа цагийн салхинд зулгарвай
Амьдрал хэмээх жаргал зовлонгоор нэхсэн торон дотор
Алдаа оноо хоёр алаглаж булаглаж оршмуй.

Бараан үүлс атиралдаж аадрын түрүүч айсуй
Баруун уулын дээгүүр аянгын гялбаа зурсхийнэ
Борооноос өрсөн гэрийнхээ зүг морио гуядвай
Бодлын аглагт айсуй хаврын цахирмаа гэрэлтвэй.
2007

Wednesday, November 26, 2008

МОРИН ХУУРЫН ХАС ӨРГӨӨ ЗҮҮДЛЭХҮЙ ЦАГ ДОР



Монголын морин хуур дэлхийн чихийг дэлдийлгэж, хаа очсон газар болгондоо гайхагдан шагшигдаж байгааг мэдрэхэд омог барархал оргилно. Гадаадынхан одоо зөвхөн сонсогч байхаа хэдийнээ больжээ. Өөрийгөө Даваадондов гээд монголжуу нэрэлчихсэн Америк шар залуу монгол дээл өмсчихсөн гарч ирээд манай “Жонон хар”-ыг амилуулаад хүлгийн дэл дээр яваа юм шиг толгой ганхуулан цээж найгасхийж байна. Япон бүсгүй Макамура “Хэнтийн өндөр уул”-ыг хуурын аялгуунд чадамгай тоглож байна. “Түмэн агтын төвөргөөн-Токио” хамтлаг гээд зарлахад бас нэг юм бодогдож байна. Японд одоо ажиллаж байгаа морин хуурын сургалтын газар дөрвөн зуу гаруй бий гэж байна. Өвөр Монголын хуур урлаачид нэг түмэн морин хуурыг Японы зах зээл дээр борлуулжээ. Японоос ирсэн Өвөр Монголын Чи Булаг хуурчийн хүү Чи Бүргэд хэмээх залуу монголын цөлжилтийн сэдвээр морин хууранд зориулсан хөгжим зохиож өөрөө хуурдаад зүрх сэтгэл дотор элчилгүй шаргал говь, эрмэг сэрвэг өвс уйтгарт салхинаа эх газраасаа салж ядан сэрчигнэхийг нүднээ үзэгдэж сэтгэл сэмэртэл эгшиглүүлэв.
Дөнгөж сая Улаанбаатарт болсон Морин хуурын олон улсын наадам-симпозиумын үеэр л энэ мэтийг нүдээр үзэж чихээр сонслоо. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө Японд болсон Азийн бага олимпийг морин хуураар нээж, Нобелийн шагналын ёслол ч морин хуур, уртын дуутай болж байна хэмээн сонссоноо ч эргэн санав. Дэлхийд алдартай Токиогийн “Орчард” танхим, НҮБ-ийн төв байр, Венийн филармонийн “Брамс” алтан танхимд морин хуур эгшиглэхдээ В.А. Моцарт, Ж.Бизе, Ж.Пуччини, П.Чайковскийг дуурсган гайхуулав.
Морин хуур нүүдэлч малчин айлын хоймороос төрийн хоймор хүртэл дуурсч, улмаар монголын нэрийн хуудас, бэлгэ тэмдэг, бидний омог бахархалын аялгуу болон дэргэдэх дэлхий даяхан дээрх тэнгэр хурмаст хүртэл цацран дурсах хувь тавилантай байжээ.
Морин хуурын ийм их амжилтанд хүрэх зам амар хялбар байгаагүй. Хорь дугаар зууны хоёр дахь хагаст морин хуур нүүдэлч малчдын ахуйн хэрэглээнээс арилж байв. Чухам ийм цаг үед монголын урлагийн зүтгэлтэнүүд, тухайлбал их хуурч Г.Жамьян гуай тэргүүтэн морин хуурыг урлагийн тайзнаа гаргаж, тив дэлхийд толилуулж эхэлсэн юм. Улмаар морин хуурын сургалт буй болгож Ц.Батчулуун тэргүүтэн гарамгай хуурчид төрсөн түүхтэй. Г.Жамьян гуайн хөшөөг алтаар босголтой. Ц.Батчулуун Морин хуурын чуулгыг нөхдийн хамт үүсгэн байгуулж арван таван жилийн дотор дэлхийн дэвжээнд шагшуулан гаргаж чадлаа. Монголын морин хуурын чуулга дэлхийн чихийг дэлдийлгэхэд манай хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүд, түүний дотор Н.Жанцанноров эрхэмийн гавъяа үлэмж болой. Чухамхүү Н.Жанцанноров, Ц.Батчулуун хоёрын нэгэн цаг үед тохиосон уран бүтээлийн андлал монголын морин хуурын хөгжлийн оргил үетэй давхцсан нь монголчууд бидний эрхэм хувь тавилан буй заа. Өөрийгөө хүлж цэнэдэг нөмрөгөө авч шидчихээд бидний эрин үеийн энэ их хоёр хүмүүний аугаа гавъяаг ам дүүрэн хэлчихэд судсаар нь монгол цус гүйж байгаа хэн боловч найз нараа магтлаа хэмээн атаа нисгэхгүй байхаа.
Монголын ард түмэн морин хуурыг бүтээж буй болгохдоо улалмжлалт сэтгэлгээ, оюун соёл, шүтлэг бишрэл бэлгэдэхүйн эрхэм дээд бүхнээ морин хуурандаа цогцлоожээ. Морин хуурын цар буюу лус савдгийн унаа хөлөг нь байгаль уул устайгаа шүтэлцэж, морин хуурын тэргүүн нь мөнх хөх огторгуйд нумын хөвчийн тавилтаар хязгааргүй дүүлж буй байдлаар тэнгэр шүтлэгтэйгээ нэгдэж, хүлгийн тэргүүн эх газар луу эргэн үүрсэж буй дүрслэл нь Майдар бурханы ирээдүй цагийн ногоон морийг бэлгэднэ.
Морин хуурын оршихуйн амин сүнс нь адууны сүүлэн чавхдасанд буй. Адууны сүүлээр хийсэн чавхдас л уул ус, өвс ургамал, хад чулуунд нойрсох байгалийн үл сонсогдох хөг аялгуутай хүүрнэн, нүднээ үл үзэгдэх лус савдаг газрын сахиустай ойлголцох буй заа. Тиймээс ч хуурын царыг монголчууд ширээр хийж байсан нь цаанаа ийм учиртай юм билээ. Адуу мал, тэнгэр хурмаст морин хуурын ийм байгаллаг зан чанарт илүү уярах ёстой болоод л манай ард түмэн адуу малынхаа арьс үсийг сонгосон байх. Дарьгангын Чансан хуурч түмэн адуун дотроос хамгийн сайхан янцгаадаг хүлгийг сонгож хуурынхаа чавхдасыг хийдэг, тэр нь ижилгүй сайхан дуутай болдог байсан хэмээн домоглон хэлэлцдэг нь ухаж бодууштай хууч болой. Морин хуурын чавхдасыг сатурк мэт нийлэг зүйлээр хийж, улмаар металл утас ч оруулж байгаа гэхийг сонсоод дээрхийг эргэн дурсахад хүрлээ. Ингэвэл морин хуур өөрийн төрөлх шинж чанараа алдана гэсэн үг. Тэгвэл түүнийгээ ямар хийл ч гэдэг юм, өөрөөр нэрлээд морин хуураас өрх тусгаарлах хэрэгтэй. Ер нь тайзны эрэлт шаардлагаар Оросын хийлийн мастер Денис Яровой хэмээх хүн морин хуурын өнөөгийн бүтэцийг эхэлж буй болгосон түүхтэй. Морин хуур хөгжмийнхөө оргил үед нэгэнт хүрч иржээ. Ц.Батчулуун, Ч.Батсайхан, Г.Идэрбат, И.Цогбадрах нарын дараачийн үеийг залгаж нэрт хуурч Пүрэвхүүгийн хүү Тэмүүжин, болон Р.Амарбаяр, Д.Шинэцог гээд чадварлаг хуурчид гараад ирлээ. Үнэнхээр бахархмаар шүү. Монголчуудын удмын санд морин хуурын чанад хөг аялгуу нь байсан цагт цагийг эзэлсэн хуурчид төрсөөр л байх юм байна.
Морин хуурынхаа хийц бүтэцийг үүнээс цааш “сайжруулах” гэж оролдох хэрэггүй л болов уу. Харин уламжлалт язгуур хуурынхаа тухай одоо л ярихгүй бол оройтох гэж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди 2002 онд морин хуурыг дэмжин дэлгэрүүлэх тухай зарлиг гаргаснаас хойш албан газар, айл гэрт залах болоод морин хуур сурах талаар их л ахиц гарлаа. Гэхдээ нүүдэлчин малчин айлд тайзны мастер хуур байх нь тохиромжтой харагдахгүй байна. Иймд арьсан цартай, тавиухан аралтай язгуур морин хуураа хийж, нүүдэлч малчид уул ус, тэнгэр эрхисээ аргадаж, адуу малтайгаа хүүрнэж, ингэ ботгоо буйлуулж, ус булгаа тунгалагшуулж байгаасай. Морин хуурын царыг хийх арьс хийгээд адууны сүүл хялгасны шинж чанарт дахин нарийн судалгаа хийгээд морин хуураа язгуур чанараар нь улам сайн болгох боломж байгааг үгүйсгэхгүй байх. Ингэж морин хуурынхаа соёлын язгуур чанарыг хадгалж үлдэхгүй бол хийлтэй төрөлсөх цагт нь эргүүлэн авчирч чадахгүй болчихож мэдэх юм.
Саяын наадам, симпозиум сайхан болж өнгөрлөө. Их ч юм бодогдууллаа. Морин хуураараа бахархах ааг омогшил юуныг бадраахын хамт цаашид бодох юм байгааг ч сэрдхийн сануулллаа. Оюуныг дэмжигч санхүү бизнесийн байгууллагууд гараад ирж байгаа нь юутай сайн. “Монгол Шуудан” банк тэргүүтэй хорь шахам байгууллага морин хуурын наадмыг ивээн тэтгэжээ. Ингэж л дэм дэмэндээ, дээс эрчиндээ чангарах ёстой буй заа.
Монгол Улс одоо, морин хуурандаа нэг сайхан өргөө барьж өгөх цаг болчихжээ. Эртний нүүдэлчин өвөг маань эх нутгийнхаа чулуун элгэнд хас бэлгэдлээр хүрд мэт хурдалж яваа дөрвөн хүлгийн тэргүүнийг дүрсэлсэн нь морин хуураар хөглөгдсөн сэтгэлгээ юм байна хэмээн санагддаг билээ. Тийм нэгэн хас өргөөг төр улс барьж байгуулах шийдвэр гаргаад хөрөнгийн талыг нь ч бол шийдээд өгвөл хандивлан дэмжигчид хаа сайгүй гараад ирэх бололтой байна. Тэрхүү хас өргөөг хас чулуугаар урлаж хойморт нь морин хуураа алтаар бүтээж залсан ч хотойхгүй их алт эрдэнэтэй улс билээ, манай Монгол.
Морин хуур эгшиглэхэд айл гэрийн жавар үргэнэ гэдэг. Цаашлаад монголын амар амгаланг даллана. Тэгээд бүр дэлхийг тайтгаруулна.

2005.V.6

Г.МЭНД-ООЁО

Монголын морин хуур



Монголын морин хуур дэлхийн чихийг дэлдийлгэж, хаа очсон газар болгондоо гайхагдан шагшигдаж байгааг мэдрэхэд омог барархал оргилно. Гадаадынхан одоо зөвхөн сонсогч байхаа хэдийнээ больжээ. Өөрийгөө Даваадондов гээд монголжуу нэрэлчихсэн Америк шар залуу монгол дээл өмсчихсөн гарч ирээд манай “Жонон хар”-ыг амилуулаад хүлгийн дэл дээр яваа юм шиг толгой ганхуулан цээж найгасхийж байна. Япон бүсгүй Макамура “Хэнтийн өндөр уул”-ыг хуурын аялгуунд чадамгай тоглож байна. “Түмэн агтын төвөргөөн-Токио” хамтлаг гээд зарлахад бас нэг юм бодогдож байна. Японд одоо ажиллаж байгаа морин хуурын сургалтын газар дөрвөн зуу гаруй бий гэж байна. Өвөр Монголын хуур урлаачид нэг түмэн морин хуурыг Японы зах зээл дээр борлуулжээ. Японоос ирсэн Өвөр Монголын Чи Булаг хуурчийн хүү Чи Бүргэд хэмээх залуу монголын цөлжилтийн сэдвээр морин хууранд зориулсан хөгжим зохиож өөрөө хуурдаад зүрх сэтгэл дотор элчилгүй шаргал говь, эрмэг сэрвэг өвс уйтгарт салхинаа эх газраасаа салж ядан сэрчигнэхийг нүднээ үзэгдэж сэтгэл сэмэртэл эгшиглүүлэв.
Дөнгөж сая Улаанбаатарт болсон Морин хуурын олон улсын наадам-симпозиумын үеэр л энэ мэтийг нүдээр үзэж чихээр сонслоо. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө Японд болсон Азийн бага олимпийг морин хуураар нээж, Нобелийн шагналын ёслол ч морин хуур, уртын дуутай болж байна хэмээн сонссоноо ч эргэн санав. Дэлхийд алдартай Токиогийн “Орчард” танхим, НҮБ-ийн төв байр, Венийн филармонийн “Брамс” алтан танхимд морин хуур эгшиглэхдээ В.А. Моцарт, Ж.Бизе, Ж.Пуччини, П.Чайковскийг дуурсган гайхуулав.
Морин хуур нүүдэлч малчин айлын хоймороос төрийн хоймор хүртэл дуурсч, улмаар монголын нэрийн хуудас, бэлгэ тэмдэг, бидний омог бахархалын аялгуу болон дэргэдэх дэлхий даяхан дээрх тэнгэр хурмаст хүртэл цацран дурсах хувь тавилантай байжээ.
Морин хуурын ийм их амжилтанд хүрэх зам амар хялбар байгаагүй. Хорь дугаар зууны хоёр дахь хагаст морин хуур нүүдэлч малчдын ахуйн хэрэглээнээс арилж байв. Чухам ийм цаг үед монголын урлагийн зүтгэлтэнүүд, тухайлбал их хуурч Г.Жамьян гуай тэргүүтэн морин хуурыг урлагийн тайзнаа гаргаж, тив дэлхийд толилуулж эхэлсэн юм. Улмаар морин хуурын сургалт буй болгож Ц.Батчулуун тэргүүтэн гарамгай хуурчид төрсөн түүхтэй. Г.Жамьян гуайн хөшөөг алтаар босголтой. Ц.Батчулуун Морин хуурын чуулгыг нөхдийн хамт үүсгэн байгуулж арван таван жилийн дотор дэлхийн дэвжээнд шагшуулан гаргаж чадлаа. Монголын морин хуурын чуулга дэлхийн чихийг дэлдийлгэхэд манай хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүд, түүний дотор Н.Жанцанноров эрхэмийн гавъяа үлэмж болой. Чухамхүү Н.Жанцанноров, Ц.Батчулуун хоёрын нэгэн цаг үед тохиосон уран бүтээлийн андлал монголын морин хуурын хөгжлийн оргил үетэй давхцсан нь монголчууд бидний эрхэм хувь тавилан буй заа. Өөрийгөө хүлж цэнэдэг нөмрөгөө авч шидчихээд бидний эрин үеийн энэ их хоёр хүмүүний аугаа гавъяаг ам дүүрэн хэлчихэд судсаар нь монгол цус гүйж байгаа хэн боловч найз нараа магтлаа хэмээн атаа нисгэхгүй байхаа.
Монголын ард түмэн морин хуурыг бүтээж буй болгохдоо улалмжлалт сэтгэлгээ, оюун соёл, шүтлэг бишрэл бэлгэдэхүйн эрхэм дээд бүхнээ морин хуурандаа цогцлоожээ. Морин хуурын цар буюу лус савдгийн унаа хөлөг нь байгаль уул устайгаа шүтэлцэж, морин хуурын тэргүүн нь мөнх хөх огторгуйд нумын хөвчийн тавилтаар хязгааргүй дүүлж буй байдлаар тэнгэр шүтлэгтэйгээ нэгдэж, хүлгийн тэргүүн эх газар луу эргэн үүрсэж буй дүрслэл нь Майдар бурханы ирээдүй цагийн ногоон морийг бэлгэднэ.
Морин хуурын оршихуйн амин сүнс нь адууны сүүлэн чавхдасанд буй. Адууны сүүлээр хийсэн чавхдас л уул ус, өвс ургамал, хад чулуунд нойрсох байгалийн үл сонсогдох хөг аялгуутай хүүрнэн, нүднээ үл үзэгдэх лус савдаг газрын сахиустай ойлголцох буй заа. Тиймээс ч хуурын царыг монголчууд ширээр хийж байсан нь цаанаа ийм учиртай юм билээ. Адуу мал, тэнгэр хурмаст морин хуурын ийм байгаллаг зан чанарт илүү уярах ёстой болоод л манай ард түмэн адуу малынхаа арьс үсийг сонгосон байх. Дарьгангын Чансан хуурч түмэн адуун дотроос хамгийн сайхан янцгаадаг хүлгийг сонгож хуурынхаа чавхдасыг хийдэг, тэр нь ижилгүй сайхан дуутай болдог байсан хэмээн домоглон хэлэлцдэг нь ухаж бодууштай хууч болой. Морин хуурын чавхдасыг сатурк мэт нийлэг зүйлээр хийж, улмаар металл утас ч оруулж байгаа гэхийг сонсоод дээрхийг эргэн дурсахад хүрлээ. Ингэвэл морин хуур өөрийн төрөлх шинж чанараа алдана гэсэн үг. Тэгвэл түүнийгээ ямар хийл ч гэдэг юм, өөрөөр нэрлээд морин хуураас өрх тусгаарлах хэрэгтэй. Ер нь тайзны эрэлт шаардлагаар Оросын хийлийн мастер Денис Яровой хэмээх хүн морин хуурын өнөөгийн бүтэцийг эхэлж буй болгосон түүхтэй. Морин хуур хөгжмийнхөө оргил үед нэгэнт хүрч иржээ. Ц.Батчулуун, Ч.Батсайхан, Г.Идэрбат, И.Цогбадрах нарын дараачийн үеийг залгаж нэрт хуурч Пүрэвхүүгийн хүү Тэмүүжин, болон Р.Амарбаяр, Д.Шинэцог гээд чадварлаг хуурчид гараад ирлээ. Үнэнхээр бахархмаар шүү. Монголчуудын удмын санд морин хуурын чанад хөг аялгуу нь байсан цагт цагийг эзэлсэн хуурчид төрсөөр л байх юм байна.
Морин хуурынхаа хийц бүтэцийг үүнээс цааш “сайжруулах” гэж оролдох хэрэггүй л болов уу. Харин уламжлалт язгуур хуурынхаа тухай одоо л ярихгүй бол оройтох гэж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди 2002 онд морин хуурыг дэмжин дэлгэрүүлэх тухай зарлиг гаргаснаас хойш албан газар, айл гэрт залах болоод морин хуур сурах талаар их л ахиц гарлаа. Гэхдээ нүүдэлчин малчин айлд тайзны мастер хуур байх нь тохиромжтой харагдахгүй байна. Иймд арьсан цартай, тавиухан аралтай язгуур морин хуураа хийж, нүүдэлч малчид уул ус, тэнгэр эрхисээ аргадаж, адуу малтайгаа хүүрнэж, ингэ ботгоо буйлуулж, ус булгаа тунгалагшуулж байгаасай. Морин хуурын царыг хийх арьс хийгээд адууны сүүл хялгасны шинж чанарт дахин нарийн судалгаа хийгээд морин хуураа язгуур чанараар нь улам сайн болгох боломж байгааг үгүйсгэхгүй байх. Ингэж морин хуурынхаа соёлын язгуур чанарыг хадгалж үлдэхгүй бол хийлтэй төрөлсөх цагт нь эргүүлэн авчирч чадахгүй болчихож мэдэх юм.
Саяын наадам, симпозиум сайхан болж өнгөрлөө. Их ч юм бодогдууллаа. Морин хуураараа бахархах ааг омогшил юуныг бадраахын хамт цаашид бодох юм байгааг ч сэрдхийн сануулллаа. Оюуныг дэмжигч санхүү бизнесийн байгууллагууд гараад ирж байгаа нь юутай сайн. “Монгол Шуудан” банк тэргүүтэй хорь шахам байгууллага морин хуурын наадмыг ивээн тэтгэжээ. Ингэж л дэм дэмэндээ, дээс эрчиндээ чангарах ёстой буй заа.
Монгол Улс одоо, морин хуурандаа нэг сайхан өргөө барьж өгөх цаг болчихжээ. Эртний нүүдэлчин өвөг маань эх нутгийнхаа чулуун элгэнд хас бэлгэдлээр хүрд мэт хурдалж яваа дөрвөн хүлгийн тэргүүнийг дүрсэлсэн нь морин хуураар хөглөгдсөн сэтгэлгээ юм байна хэмээн санагддаг билээ. Тийм нэгэн хас өргөөг төр улс барьж байгуулах шийдвэр гаргаад хөрөнгийн талыг нь ч бол шийдээд өгвөл хандивлан дэмжигчид хаа сайгүй гараад ирэх бололтой байна. Тэрхүү хас өргөөг хас чулуугаар урлаж хойморт нь морин хуураа алтаар бүтээж залсан ч хотойхгүй их алт эрдэнэтэй улс билээ, манай Монгол.
Морин хуур эгшиглэхэд айл гэрийн жавар үргэнэ гэдэг. Цаашлаад монголын амар амгаланг даллана. Тэгээд бүр дэлхийг тайтгаруулна.

2005.V.6

Г.МЭНД-ООЁО

Thursday, November 20, 2008

ТАЛЫН ЗЭРЭГЛЭЭ, ДАЛАЙН ЯРАЛЖ


Найрагч анд Юй Си-д



Хөхөмдөг далайн нууцлаг яралж бийрийн мөр мэт.
Хөхрөгч тэнгэрийн илбэн үүлс муутуу цаас мэт.
Тэнгэр далай хоёр тохиох тэр хярхагт шүлэг төрнө.
Тэнд Юй Си андын найргийн завь хөвж явна.

Хөхөмдөг талын нууцлаг зэрэглээ бийрийн мөр мэт.
Хөхрөгч тэнгэрийн илбэн үүлс муутуу цаас мэт.
Тэнгэр тал хоёр тохиох тэр хярхагт шүлэг төрнө.
Тэнд миний найргийн хүлэг давхиж явна.

Өдөржин бидний дээр нэг л нар.
Шөнөжин бидний доор нэг л сар.
Өдөржин нарны гэрэлтэй алтан бийр.
Шөнөжин сарны туяатай мөнгөн бийр.

Чиний далай цэнхэртэнэ. Миний тал цэнхэртэнэ.
Чи бид хоёрын тэнгэр дотор бүхий л ертөнц багтана.
Цэнхэрлэгч орчлонд чиний найраг, миний найраг.
Цэнхэрлэгч найраг дотор чиний далай, миний тал.

Миний хээр талд чиний ажнай хүлэг давхина
Чиний далайн цээлд миний алтан загас сэлнэ.
Нарны гэрлээс цугтаа алтан утас ээрнэ.
Сарны туяанаас цугтаа эрдэнийн чулуу түүнэ.

Чамайг ирэхэд миний талын зэрэглээ
Чиний өмнө далайн яралж болж эрхэлнэ.
Намайг очиход чиний далайн яралж
Миний өмнө талын зэрэглээ болж эрхэлнэ.

Эвэрдээгүй одос унаад эрэлд одож болмуй
Энгэрийн модны хүрэлзгэнэ шүлгэнд донгодож болмуй
Сарны туулай хээр талд дэгдэхэд үл гайхмуй
Салхин дарвуулгүй нүцгэн хөлөөр далайг яахин гатлах буй.

Дууны аялгуун дотор мянган жил амьдарч болмуй
Бийрийн мөрөөр мянганы тэртээд буцаж болмуй
Далайн яралж, талын зэрэглээг учруулж болмуй
Даяанч найрагч Юй Си андын оюуны сансарт хэрхэн дүүлэх буй?



2008.VI.13
Богд Уулын ар хормой. Хатан Туулын хөвөө.
Номын өргөөнөө тэрлэвэй

Friday, November 7, 2008

ДЭЭДСИЙН ҮЛГЭР ЛҮҮ НЭВТРЭХҮЙ




Оюун билгийн аливаа сод туурвил нь нэгэн улс үндэстний хүрээнээс хальж, тив дэлхийн соёлт хүмүүн төрөлхтний зүрх сэтгэлийг эзэмдэн догдлуулснаар мөнх хутаг олдог жамтай билээ. Орон зайн хязгааргүйг гэтэлж, цаг хугацааны алсаас бидний үед хүрч ирсэн суут бүтээлүүдийн нэгийг та дэлгэж байна.
Английн утга зохиолыг үндэслэгч, сэргэн мандалтын үеийг эхлүүлэгч, англи хэлт яруу найргийн анхдагч их дууч Жеоффрей Чосер (1340-1400) дэлхийн соёлын түүхнээ алтан үсгээр бичигдсэн агуу их хүмүүн бөлгөө.
“Кентерберийн туульс” хэмээх 24 шүлэглэсэн туужаас бүрдсэн их хөлгөн судараа Ж.Чосер 1386 оноос эхлэн насан төгс хүртлээ 14 жилийн турш туурвижээ. Эртний гүн ухаантан Аристотелээс эхлэн дэлхийн алдар суут хаад, жанжид, эрдэм билигтнүүд зэрэг агуу их хүмүүсийн түүх домог, онцгой үйл явдлуудын товчооныг үнэн бодит явдлаас ургуулан уран сайхны дүрээр, англи хэлний яруу баялгаар бүтээсэн түүний туурилууд цаг хугацаа, түүхийн хатуу шалгуурыг даван туулж XXI зуунтай золгосон байна.
Алдарт “Кентерберийн туульс”-ын нэгэн тууж болох “Дээдсийн үлгэр” бол дэлхийн агуу их хүмүүн Чингис хааны тухай өрнө дахинд дуулсан яруу найргийн ууган туурвилын нэгэн болой.
Ж.Чосерийн амьдарч туурвин бүтээж байсан цаг үе нь Тогоонтөмөр ухаант хаан Юань улсыг захирч монголын судар ном бичиг шастир цэцэглэн дэлгэрсэн хийгээд, бас Юань улс доройтон мөхөж асан цаг үетэй давхцаж буй бөгөөд түүхэн ийм цаг үед Чингис хааныг туужийн гол баатар, үлгэрлэгч болгон зохиолын төвд хөрөглөн тавьсан нь санаандгүй хэрэг бус аа. Чингис хаанаар үлгэр болгосон “Дээдсийн үлгэр” англичуудын оюун санааны амьдралд нөлөө үзүүлээд зогсоогүй, Британийн эзэнт гүрэн мандан цогцолоход Чосерийн энэхүү суут бүтээлийн оролцоо буй хэмээн зарим судлаачид тэмдэглэсэн байдаг нь учиртай.
Ж.Чосер “Дээдсийн үлгэр”-ийг бичихдээ Марк Пологийн аяллын тэмдэглэл хийгээд, дэлхийн хамгийн хүчирхэг орон Юань улсаас өрнө рүү нээсэн соёлын хаалга ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлсөн нь гарцаагүй. Америкийн нэрт эрдэмтэн Чингис хаан судлаач Жек Ведерфорд “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан” хэмээх бестселлер болсон судалгааны томоохон номоо Ж.Чосерийн “Дээдсийн үлгэр”-ийн оршил хэсгээр эхэлсэн байна. Ер нь өрнө зүгийн сүүлийн үеийн түүхийн бүтээлүүдийг үзэхэд түүхэн цаг үеийн амьд тусгал болсон яруу найргийн сонгодог мөр бадгаар ишлэл авсан нь олонтаа. Яруу найраг бол цаг хугацаа орон зайн хязгааргүй алсыг тогтоон бичиглэсэн шидэт агшин юм.
“Дээдсийн үлгэр”-т гарч байгаагаар Чингис хааны асарт харийн хөлөг баатар гэв гэнэт гуулин биетэй хүлэг морьтой нисэн ирж байна. Араб Энэтхэгийн их хаан Монголын эзэн хаанд энэхүү шидэт гуулин морь, далдыг тандан мэдэгч толь, мунхагийн харанхуйг тас татагч илд, мөн хааны гүнжид шувууд жигүүртний хэлийг мэдэгч бөгж тэргүүтнийг бэлэглэж байгаа нь XXI зууны интернэтийн дэвшил, халаасны цахим орчуулагч, тив алгасан онгоц пуужингаар зорчих тэргүүтнийг зөгнөсөн мэт.

Тэнгист яагаад таталт түлхэлт болдгийг
Тэнгэрт яагаад манан будан бүрхдэгийг
Тэнд энд яагаад үер уруй буудгийг
Энэ бидний үе тааж ядан явавчиг
Ирээдүй хойчийн хүмүүс танин мэдэх бизээ

хэмээн эзэн Чингис хэлж байгаа нь шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн ирээдүйн хөгжлийг зөгнөн гэрээсэлсэн мэт буюу. Чухам үүнээс үзвэл Ж.Чосер агуу их зөнч найрагч ажгуу. Харийн зочны хүлэглэсэн гуулин морийг эзэн хааны ордныхон шинжин тандахдаа “Pegasus” буюу эртний Грекийн үлгэрт гардаг туурайн төвөргөөнөөс нь яруу найргийн онгод дэвэрдэг жигүүрт хүлэг байх хэмээн таамаглаж буй нь монголчуудын яруу найргийн зөнч мэдрэмжийг хэлсэн гэлтэй. Бас мөнөөх онцгой толийг үзсэн хүмүүн:

Олон өнцөгтийг цараанд нь зөв суулгасан
Орох гэрлийг доош нь дээш нь солбисон
Ойх тусгалын хуулийг оноож яг чадсан
Одон оронч Альхазен, Вителло, Аристотель нарын
Онол номын дагуу бүтээсэн толь байна


хэмээвэй. Энэ нь чухам физикийн призм хэмээх талстыг санагдуулна. Жан Коктоугийн яруу найрагчийг призмтэй адилтгасантай жишиж тунгаан үзвэл тэрхүү шидэт толь нь яруу найргийн увдис буюу шидэт чанар бололтой.
Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн онд эзэн Чингис хааны эрдэм билиг, оюун сүлд эргэн залрах мэт олон чухал тэмдэглэлт үйл явдал монгол оронд тохиосны нэг нь Ж.Чосерийн “Дээдсийн үлгэр” эзэн хааны эх хэлнээ амилан хөрвөсөн явдал юм.
Монгол Улсын нэрт яруу найрагч, дуун хөрвүүлэгч Дамдины Бямбаа эх оронч эр зориг гаргаж хэн хүн зүрхлэн барьж авмааргүй нэвтэрхүйеэ бэрх үгийн оньс шидээр сүлжсэн мөнөөх туульсийг орчуулан толилуулбай. “Дээдсийн үлгэр”–ийн энэхүү орчуулга дэлхийн сонгодог яруу найрагч Ж.Чосерийн “Кентерберийн үлгэр”-үүдээс монгол хэлнээ гарч буй анхны бүтээл болохынхоо хувьд төдийгүй шүлэглэх уран чадвар, монгол хэл, яруу найргийн боломжийг чадамгай илэрхийлсэн шилдэг орчуулга болсон гэж үзэж болно. Орчуулагч бээр “Дээдсийн үлгэр”-ээс өмнө мөн Английн их яруу найрагч Самуэл Тейлор Колерижийн “Хубилай хаан” хэмээх алдарт шүлгийг орчуулсан нь яруу найргийн боловсролтой соёлт уншигчдын талархалыг хүлээсэн болно. Чухам тэрхүү урам зориг нь “Дээдсийн үлгэр”-ийг орчуулах тэнхээ болсон нь лавтай.
“Дээдсийн үлгэр” Д.Бямбаагийн орчуулгаар анх нийтлэгдсэнээс хойш дорхноо л монголын хэвлэл мэдээллийн орон зайд хүндтэй байр эзлэж эхлэв. Хэдийгээр нэгэн жил гаруйхан хугацаа өнгөрөөд байгаа ч “GUNU”, “Өнөөдөр”, “Дал”, “Зууны мэдээ” зэрэг арав гаруй сонин сэтгүүл, эмхэтгэлд нийтлэгдэж, Дундад Улсын “Дэлхийн уран зохиол” сэтгүүлд монгол бичгээр гарчээ. Түүгээр ч үл барам “Их Монгол -800”-ийн оргил үйл явдал болох хамгийн шилдгийг шалгаруулах цэнгүүнийг “Дээдсийн үлгэр”-ийн оршил хэсгээр нээсэн нь учрал тавилангийн зураг төөрөг буюу. Монголын ахмад үеийн нэрт яруу найрагч Д.Бямбаа гуай маань “Дээдсийн үлгэр” болоод “Хувилай хаан” хэмээх дэлхийн яруу найргийн очир эрдэнэс болсон туурвилуудыг эх хэлээрээ яруу төгс буулгасан нь монгол орчуулгын яруу найргийн эрдэнэсийн санд орох нь магад буюу. Тэрбээр яруу найрагч туурвин цогцлоохын ид хавыг эзэмшсэн уран бүтээлч болохоо энэ бүтээлээрээ нотлон харуулж чадвай.


2006

Monday, November 3, 2008

a Psalm of Nomadism



G. Mend Ooyo's All Shining Moments – a Psalm of Nomadism
Dr. Shaleen Kumar Singh


G. Mend Ooyo has emerged as one of the most influential and distinguished poet penning in English today. Very sensitive to Nomadism life, drenched in the Nomadic life of Mangolia, G. Mend Ooyo sees to verify the tradition of Nomadism in his poetry book All Shining Moments which may be called the psalm of Nomadism.

Born in herdsman family of Dar'ganga, Mongolia on October 26 September, 1952, G.Mend Ooyo grew up in a peculiar atmosphere of riding horses and tending sheep, as well as moving from one place to another by camel Caravan. After graduating from Pedagogical college in 1970 and Mangolian National University Pedagogy in 1978. he received his Master's degree at the University of Arts and Culture in 1996 and his D.Lit in 2002. G.Mend Ooyo started penning poetry when he was 13 years old only and became the member of Mongolian Writers Union. He led 'GAL' a literary current in late 1970 and in 1980 along with his comrades established the literary current GUNU. He has been on many prestigious posts previously like the President of Mongolia PEN Club, Gen. Editor of Mongolian National Television from 1981, executive Director and Vice President of Mongolian Cultural Foundation (and since 1994 till present as president of the Foundation). He has published over twenty books of poems, narratives, articles, including Bird of Thought, Tiny Singing Bird, Camel Higher Than Mountains, Endless Knot Thread, Head of Morin Khuur, Golden Hill, Crystal Temple of Meaning, Crystal Temple of Hill, Migjid Janraisag-The Opener of Wisdom Eye, Ballad of Temrujin's Eight Whitish Yellow Horses, I Am Coming to You -1, I Am Coming to You-II, A Nomad is coming From Horizon, Morin Khuur Sutra, Twelve Deeds of Morin Khuur, Blue Sutra of Dar'ganga and Golden Book of Mongolia. Besides, G Mend Ooyo has participated in International Poetry Festivals and World Congress of Poets that were held in Tokyo, Japan, Sydney, Australia (2001),Iari, Romania (2002) and Seoul, Korea (2004). Since 2003 he has been the Member of International Committee of World Congress of Poets and was selected as the president of 26th World Congress of Poets.
His latest collection All Shining Moments is firstly a genuine and picturesque account of Nomadic experiences. The poet himself admits the influence of Nomadism on him:
"I am a child of Nomadic Mongolia. We would move at the break of dawn. As a child I used to sit in the basket on the loaded cart, greeting the morning sunshine at the even place of the plodding camel; perhaps it was then that I felt rhythm of my future poems."(5)

At another place he adds and explores the genesis of his future poems:
"In my childhood I saw the appreciation of those who were thirsty from their long journey and understand the sense of extending a hand to those who live worshipping the earth and who depend on one another. I think this was absorbed in the nature of my future poems."(My Gentle Lyric, p.5)

The poet feels his whole life as a saga of Nomadic experience for his both rural and urban lives were influenced with it, he says:
"The years of my life spent as a Nomad in town also seems to me like nomadism."
The poet in his whole life has moved in search of his nomadic origins. His poetry has all the merits of Nomadism- slowness, uninterrupted movement', the distant streaming harmony, searching presentiment, a curious character with gentle and melodious heart that look on every thing with optimistic eye.

The collection carries all the characteristics of Nomadic poetry, the ever brimming passion of looking the things penetrating them into the deepest. The poet seems to celebrate the 'Shining Moments' like a true nomad in the very first poem of the collection:
"The brightest light comes from the darkness above
And Woman looks prettier in twilight.
Ear ring sets shining in the evening alone.
A saddle's studs sparkle at night.
The Gumuda flower blooms in the evening,
Homesick houses neigh at dawn's setting." (9)

Enjoying the moments interruptedly, the poet weaves his own notions in the poem and appears to be a discoverer:

"Sunshine is bright when coming from the clouds gap,
And Karma alone is the truth's sap
In a shooting star's flash, light's unique rays converse,
Giving birth to a son, to light up the Universe." (p.9)

The poet, in the second poem of the collection 'I Am Coming to You' reaffirms his nomadic bent of mind when he travels 'through the years and times accompanied by the son and the moon' and goes on the bumpy winding reads left by 'old / wise men / climbing up and down through high mountains and / rolling hills./ fording through hundreds of rivers' and says:

"Although I do not know when we may meat each other,
I am pondering the words that I will say to you
I am coming to you."(11)

In the poem, the poet carries together 'autumn's grief and spring's revival' and takes 'hold of the fire of' his 'age together with the sun's warmth in his hand', all his 'light thoughts' of his journey, all the sweet moments of his life and all his secrets, the poet treads together on the stand of his spirits and thinks of his 'limitless spirit' and adds further:

"Having only parts of my dreams,
Testing from my own poetry the very basis for
Everything of mine,

Climbing up wards in the chasm of soaring mountains;
Following impassable paths,
Seeking for the eternal song, the essence of love,
I am coming to you."(12)
The poet is much fascinated by the 'Buddha's ancient aureole' that glooms of on the shinny top'. The poem 'The Moon over an Old Temple' bespeaks of Buddha's glory:
"…………….
Along the road that leades to the golden-lit Buddha!
The image of Buddha is getting clearer and clearer.
The living Buddha's domain is hard to see in the
Starlight."(p.15)
The poem 'My Secrecy' is the best and is probably the most philosophical for it tries to touch that impalpable secret of secrets and reflects the poet's ever exploring approach to open those frontiers which are never even attempted by any poet. The poem is basically subjective where 'I' despite remaining predominant throughout the poem justifies the relevance of true eye and the relevance of opening the wisdom eye. In the poem the poet confers a number of clues that can open the poet's secrecy considering himself as 'an unread riddle and a 'puzzling cross/ an iceberg / whose greater part is sunk in the ocean' and says:

"The history of the world until today has created me and
Opens me now,
My life and struggles define and open me,
My voice and poetry can open me,
If I could ever touch the hearts of my countrymen, then
I will be opened too."(p.22)
He opens the secret as well as is opened as secret and adds:
"The world is hidden suitably in me, and
My ideas are concealed in the bottom of my heart.
Everything and every moment opens me,
The universe opens itself through me."(p.22)

There are several other beautiful poems which are based on the theme of love, nature, beauty and philosophy. Most of the poems of the collection are translated but the job of translator is so skilled that the joy of poetry is never lessened. Poems like the 'Sighting of Migrants-Harbinger of spring', 'your eyebrows are Like The Wings of Flying Crane', 'Contemplating the Nature of The Hills', 'Four Red Leaves' and 'The Golden Swallow' are the delineation of nature mingled with subjective elements and Nomadism. There are several Buddhist mythological references which add the flavor of the poem as well as reveal the glory and shine of Mongolia and its majestic culture. Thus all his poetry can be seen drenched in the color of Mongolia. Prof. Y.A. Bettar observes, even:

"The poetry of G. Mend-Ooyo is an experience of the creative search- an intellectual, yet distinctively Mongolian and indeed very oriental poetry which painfully recognizes the boundaries of tradition and innovation. It is impossible to speak of traditional Mangolian poetry, thinking and skills, radiant with the Eastern light, without considering the poetry of G. Mend Ooyo." (p.60)

Besides, it is also essential to note that the Mangolian culture is based on the Nomadism. In India, particularly in Hindi Literature, Rahul Sankrityayan is the greatest follower of Nomadism whose philosophy of Nomadism is based on the following couplet of Urdu:

"Sair kar duniya ki gafil zindgani phir kahan
Zindagani gar rahi to naujabani phir kahan."

Which means," travel the whole world, you will not get the life again. If ever life remains, you will not get the youth again.In sum, the present collection All Shining Moments is more a psalm of Nomadism than a book of poems. Though it is replete with experiences of love, nature and life, yet predominantly it is born and developed in the background of Nomadism and it deserves well to be on the book-shelf of the poetry lover as well as the votary of Nomadism. I congratulate with heart and soul to Dr. G. Mend Ooyo who has succeeded enormously in vocalizing the music of the soul to each and every rank and file.


Shaleen Kumar Singh
M.A. (Eng.), LL.B., Ph.D.
Editor www.creativesaplings.com
Sai Neeharika
Patiyali Sarai
Budaun (243601)


Saturday, November 1, 2008

ЯРУУ НАЙРАГ ДАХЬ ОД ЭРХИСИЙН ОРЧИХУЙ

Яруу найраг бол хүмүүний дотоод сансарын од эрхис юм.Түүнд орон зай орчил хөдөлгөөн, нууц дохиолол, үл тайлагдах олон чанар буй. Гэсэн хэдий боловч хүн төрөлхтөн бие биесийн оюун сэтгэлгээний тэрхүү гайхамшигт сансарт нэвтэрч үзэхийн хүсэл эрмэлзлэл нь яруу найргийн орчуулгын эрдмийг буй болгосон байна. Бичгийн мэргэд, тэрчлэн яруу найрагчид өөрсдөө ч яруу найргийн орчуулгыг бараг боломжгүй зүйл гэж үзэж бичиж ирсээр асан боловч, яруу сайхны цаглашгүй хэрэгцээ нь өөрөө тэр хана хэрэмийг гэтлэн давж яруу найргийн орчуулгын үнэт сан хөмрөгийг буй болгосоор авай. Яруу найргийн орчуулгын сан хөмрөг нэн баян. Бараг түүн шиг их очир эрдэнэсийг манай гарагийн хаанаас ч олдворлох аргагүй.
Монголчуудын орчуулгын уламжлалыг Хүннү, Хятан гүрний үеэс л авч ярина. За тэгээд Их монгол улс, Юань гүрний үед бол бүүр ч ярих юмтай. Энэтхэг, Төвд, Нанхиад, Дорно дахинаас орчуулсан дундад зууны ном эрдэнэсийн өв санг хэдэн зуун ботиор тоолдог билээ. Ялангуяа улс орнууд бие биеэс айж бэргэж, чулуун хэрэм, үзэл сурталын хүрээгээр тусгаарлагдсан төрх байдлаас интернэт мэдээллийн цаг үед нүүж ирсэн XXI зуунд яруу найргийн орчуулгын эрэлт бүүр ч чухал байна. Яагаад гэвэл, яруу найраг руу нь нэвтрэхгүйгээр хүн төрөлхтөн бие биесийн соёлын үнэт зүйлийг бүрэн танин мэдэх боломжгүй юм. Юнескогоос хоёр зууны зааг дээр хүн төрөлхтөнд хандаж яруу найргийг XXI зууны оюун соёлын хамгийн чухал хэрэглээ, үнэт зүйлс болгон зарлаж яруу найраггүйгээр ямар ч урлаг байхгүй хэмээх томъёоллыг эш үндэс болгохдоо улс үндэстнүүдийн хэлний үзэгдлүүдэд буй утга соёлын давтагдашгүй чанарыг хадгалж хамгаалалахын тухайтад онцлон анхаарсан байна. Өнөөдөр хятадын сонгодог яруу найргийг таван хэлнээ харьцуулан үзэх боломжийг соёлт уншигчдадаа олгож буй нь дээр өгүүлсэн хүн төрөлхтөний орчуулгын өв сан ялагдашгүй баян байгаагийн тод гэрч мөн буюу. Манай монголын авъяаслаг дуу хөрвүүлэгч, эрдэмтэн, хятадач Я.Ганбаатар яруу найраг хийгээд түүний орчуулгатай шадарласан олон жилийн сан хөмрөг дотроосоо хятадын 51 сонгодог яруу найргийг шилэн сонгож англи, герман ,орос орчуулгуудыг нь олж цуглуулахын хамт, хятадаас нь монгол руу яруу сайхан орчуулж таван хэлний яруу найргийн нэн сонин сайхан ном бүтээвэй. Чухамхүү яруу найргийг эрхэмлэн дээдэлж хайрлан биширч, ойлгож гэгээрдэг хүмүүн л ийм зовлонтой хийгээд жаргалтай үйлсийг сайн дураараа эрхлэж чадах буй заа. Эрхэм нөхөрт үнэн талархан мэхиймүү. Я.Ганбаатар Нанхиадын сонгодог яруу найргийн эдгээр бүтээлүүдийг монголчлохдоо хятад эхээс нь орчуулсан нь магад боловч, англи, герман, орос орчуулгуудыг харьцуулан тулгаж үзэх боломжийг олжээ. Соёлт мэргэн уншигч дээрх таван хэлний аль нэгээр нь уншихдаа, мөн бусад хэлний орчуулгуудыг харьцуулан харах аз завшааныг энэ номноос олмуй.

Я.Ганбаатар олон жилийнхээ орчуулгын сангаас дээжлэн “Нанхиадын сонгодог яруу найраг “ хэмээх таван хэлний яруу найргийн номоо энэ 2006 онд Монгол улсад болж буй Дэлхийн Яруу Найрагчдын XXYI их хуралд зориулсан байна. Үүнийг эрдэм соёлт эрхэм бичгийн хүмүүний, яруу найргийн их далай руу илгээж буй нэгэн тунгалаг ариухан булаг хэмээн зүйрлэлтэй. Монголын эрдэм билигт хөвгүүд охид дэвэн дэлхийн олон улс оронд сурч боловсорч, хэл соёлтой нь танилцахын хамт, ялангуяа уран зохиол, яруу найрагтай нь бүүр дотно найрсан холбогдож авъяас чадлаа хурцлан ард олныхоо оюун сэтгэлгээг ариусган гэгээрүүлэх энэ мэт буянт үйлсийг хийж болохын үлгэр нь энэ ном боллоо. Я.Ганбаатар орчуулгын энэ бүтээлтэйгээ зэрэгцүүлэн “Нанхиадын сонгодог утга соёл ” хэмээх томоохон бүтээлээ хэвлүүлж байгаагийн зэрэгцээ “Тэнгэрт бошгоор үүдсэн их хүн улсын түүх оршвой ” нэрт түүхийн судалгааны ном ,”Моодун Шаньюй” нэрт түүхэн роман бичиж дуусгаад байна.
Монголчууд нэг хэлний соёлын ертөнцийг өөр хэлний соёл руу нүүлгэхийг “дуун хөрвүүлэх” “орчуулах“ хэмээх үгээр илэрхийлдэг билээ. Дуун хөрвүүлэх гэдэг нь дуу аялгууны эгшиглэн хийгээд түүний сэтгэлийн дүрслэлийн айзам нугалааг яг эргүүлэн тавих лугаа дүйлгэн өөр хэл рүү буулгахын учрыг сэнхрүүлсэн мэт. Орчуулах гэдэг нь нэг хэлийг нөгөө хэл рүү зөөхдөө од эрхисийг огторгуйгаар оруулахын дайтай ажил эрхэлдэг хэмээн нэгэн орчуулагч зүйрлэсэн бий.
Чухам од гарагийн өөр өөр орд гэрийг бие биесд нь зорчуулах мэт нөр хичээнгүй үйл бүтээж, монголын утга соёлын эрдэнэсийн сан хөмрөгийг арвижуулсны цагаан буян өнө үүрд дэлгэрэх болтугай.

2006.06.30

АХ МИНЬ ЯВЧИХААД ЭРГЭЖ ИРСЭНГҮЙ



Хорь дугаар зууны Монголын түүхэнд хуруу дарах хэдхэн гарамгай түүхчид тодорч аугаа их түүх соёлоороо бахархах зүрх сэтгэлийн минь галыг бадрааж өгсөн юм. Тэдний нэг нь их түүхч Гүнжийн Сүхбаатар гуай байлаа. Би түүнтэй их л хожуу танилцсан юм. Ерөн гурван оноос манай Соёлын сан “Монгол сувдан сондор” нэртэй соёл, эрдэм шинжилгээний аялал зохион байгуулж, түүндээ монголынхоо нэрт түүхч археологич судлаачдыг урьж оролцуулдаг байв. Мэдээж хамгийн түрүүнд урих хүний нэг нь Гүнжийн Сүхбаатар гуай байв. Ийнхүү тэр их хүнтэй аяны дөрөө харшиж, Хүннүгийн хаадын онгон орших Хараагийн Ноён уул, Түрэгийн хаадыг онголсон Хөшөө цайдам, Өндөр гэгээний бясалгалын орон Төвхөн хийд, Цогт хунтайжийн номын өргөө байсан Цагаан балгас гээд Монголынхоо түүхийн алтан мөрүүдийг бичиглэсэн газар орноор аялж мэргэдээс ном сонсож, чих онгойж, нүд нээж явлаа. Тэр нэгэн аялалын турш би Сүхбаатар гуайгаас холдсонгүй. Бид Хөшөө цайдамд хүрч ирэхэд Түрэгийн Билгэ хааны гэрэлт хөшөөний бичээс рүү Сүхбаатар гуай маань шунгаад орчихов. Эртний судлалын эрдэмтэн хүнд түүх соёлын энэхүү ховор чухал дурсгалын үг үсэг бүрийн халуун мөрийг нүдээр үзэж гараар тэмтрэх нь хосгүй завшаан буй заа. Гэрэлт хөшөөнд хожим нэмж Сандо амбаны бичүүлсэн бичээсэнд тэрээр тийм ч таатай хандахгүй байв. Сандо амбан чинь тэр цагт Монголын түүх соёлын өвийг хамгаалж засварлуулж их ажил хийсэн юм байна шүү дээ гэж хэн нэгэн нь өдөхөд Сүхбаатар гуай Монголын түүхийн хувь заяанд Манж, Хятадын зүгээс нөлөөлсөн муу үр дагавруудыг зад шүүмжилж гарлаа. Тэрбээр Хубилай хааны талаар тун таа муутай явдаг нь илт. Монголын тусгаар тогтнолын түүхэнд хар толбо үлдээсэн хэнбугайг ч бай зад шүүмжилэхэд бэлэн явна. Өндөр гэгээний улс төрийн үйл хэргийн талаар ч бас тийм таатай үг хэлсэнгүй. Түүний зүрхэнд эх орны түүхэн үйл явдалын амьд халуун мөрүүд урсан өнгөрч, сэтгэл нь нэг үе омог бахархлаар дэврэн оргилж, нэг үе харуусал эмзэглэлээр шаналж өвдөж байх шиг санагдана. “Монголын түүхийн дээж бичиг” хэмээх нэг чухал номынхоо оршилд түүний бичсэн нэг тод өгүүлбэр бий. “Эх түүхийн үнэнийг мэдсэнээр өнгөрсөн үеийн баатарлаг үйл, гайхамшигт бүтээл туурвилаар бахархахын зэрэгцээ эх орныхоо тусгаар тогтнолоос урвах явдлыг жигшин үзэж, түүхэн хөгжлийн нэн бартаатай замнал, сургамжийг танин мэдэж, ойлгох болно” хэмээн бичсэн нь түүхээр зөвхөн бахархахын хамт эх орны тусгаар тогтнолын бартаат сургамжийг ямагт санаж явахын учрыг хойч үеийнхэндээ сануулан сэнхрүүлсэн их түүхчийн зүрхний цусаар бичигдсэн үг тэр буй заа. Сүхбаатар гуай түүхэн хүмүүсийн гавьяаг бахдахын хамт алдаа согогийг хайр найргүй шүүмжилнэ. Тэрээр алдааг үл уучилна. Манайханы зарим нь түүнтэй саналын зөрүүтэй бодлоо хааяа хэлэх боловч тэрбээр юуг ч үл сонсон, ямар ч аугаа түүхэн хүний алдааг цулайтал хэлнэ. Харин энэ тухай би тийм тийм номынхоо төд дэхь хуудсанд биччихсэн байгаа хэмээн уншихыг сануулна.Түүний энэ араншин баахан зөрүүд хүний байдалтай мэт санагдах авч түүхийн гашуун сургамжийг хэзээ ч үл давтаасай хэмээсэн эрдэмтэн түүхч хүний гал халуун эх оронч зүрх сэтгэлийн нь тодхон зураг болж хоногшин үлджээ. Бид Хараагийн Ноён ууланд ирлээ. Хүннүгийн хаад ихсийн онгоныг хадгалсан энэ оронд эртний түүхийг нэвтэрхий судалсан их эрдэмтэнтэй цуг өнгөрүүлсэн хэдэн мөч минь юутай үнэтэй билээ. Ноён уулын онгон маань бидний сүсэглэж очсоноор онгон зэрлэг, газар орон байсангүй. Баахан сэндийлсэн нүх, овоолсон шороо. Эндээс Козловын малтлага хийсэн Хүннүгийн хаадын дурсгалт их эд өлгийн соёлын үнэт зүйлс нь Санкт Петербургийн Эрмитажид хадгалагдаж буй бөгөөд манай түүхийн музуйд ширдэгний өөдөс тэргүүтэн жаахан юм бий л дээ. Ядахдаа энд нэг сайхан пайз босгож, үүх түүхийг нь бичээд харуул хамгаалалтай болгох сон гэж бид ярьж явлаа. Уулын ам өгсөөд модон дундуур баахан алхав. Сүхбаатар гуай маань харин энд дуугаа хураагаад дүнсийчихэв. Уул нь бид малтлага хийсэн онгоныг бүртгэж явсан юм. Гэтэл хуучин алтны уурхайн гаргасан хонгил нүх, хэргээ бүтээгээд гээгдсэн техникийн сэг, мөнөөх өвгөдийн онгоны малтсан малтаагүй булштай холилдоод толгой эргүүлчихэв. Энд хэзээ нэгэн цагт алт ухсан хүмүүс булш бунханыг хөндөж сүйтгэсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үнэхээр энэ Ноён ууланд байгалийн их алт, соёлын их алт эрдэнэстэй холилдон оршиж байжээ. Аль алиныг нь ухаад ачаад явчихаж. Юутай харамсалтай, юутай гунигтай. Сүхбаатар гуай цүнхээ уудалж баахан зураг тэмдэглэл гаргаж ирээд энэ булшнаас ийм ийм юм гарсан, тэрнээс тийм тийм юм гарсан гээд нүдэнд харагдтал ярьж явав. Малтлага хийгээд их юм олох ч яахав, дараа нь дээдсийн оршсон энэ газрыг хэрхэн хадгалах, хамгаалах, хойч үеийнхэндээ танин мэдүүлэх, хайрлуулах талаар түүхчид та нар юу хийх ёстой вэ гэх маягийн сэдвээр яриа өдөв. Түүхч маань баахан сэтгэл өвдсөн маягтай. Ноён уулыг ийм сэг болсон онхол цонхол, нүх довноос өөр юмгүй орон гэж төсөөлөөгүй болтой. Г.Сүхбаатар гуай, Н.Цүлтэм гуай, С.Эрдэнэ гуай бид хэд булш болгоныг дугаарлаж, зураглалыг гаргаж, тэмдэгжүүлэх, алсдаа энд нь нэг сайхан үзмэрийн понарам байгуулах тухай санал боловсруулж болох юм гэж ярьж зогслоо. Би Сүхбаатар гуайгаас -Та энд олон ирсэн үү гэж асуугаад мэл гайхав. Тэрбээр энд анх удаагаа ирж байгаа ажээ. - Та чинь тэгээд судлаад л байсан биз дээ гэхэд эрдэмтэн - Тийм гэснээс өөр юм хэлсэнгүй. Нүд нь баахан гунигтай болж ирээд - Намайг чинь эсэргүү үзэлтэн, үндэсний үзэлтэн энээ тэрээ гээд гадагш ийш тийш явуулдаггүй, томилолт өгдөггүй байсан юм шүү дээ хэмээн харамсангүй өгүүлэв. Түүний амьдрал, бүтээлч үйлсийн нэгэн хэсэг цаг үеийг нь хэлмэгдүүлэлтийн хар шуурга дайран өнгөрсөнийг бид мэднэ. Тэрбээр алдсан цаг хугацаагаа нөхөн авах эрч хүчийг хуримтлуулж байна уу гэмээр хөнгөн шингэн, өглөө эрт босоод гүйнэ. Биеийн тамир хийнэ. Бид түүнийг урт наслах байх улам л их юм хийх байх гэж бодож явлаа. Гэвч хорвоо энэ их түүхчийг төрүүлж, монгол улсад хүлээлгэн өгсөн шигээ бас нэгэн өдөр буцаагаад аваад явчихсан юм. Тэр нэгэн намар түүхчийн зүрх зогсчээ. Жинхэнэ гал халуун эх оронч түүхчийн зүрх зогссоныг би их л хожуу дуулж, ганцаараа баахан гуниглаж суусан билээ. Түүний зүрхэнд эх орны мянга мянган жилийн түүх, бахархах бахархалтайгаа, халаглах харамсалтайгаа багтаж байх шиг санагддаг асан билээ. Одоо надад тэр их хүнтэй шадарласан нэгэн аяллын халуун агшинуудыг бичиглэсэн хэдэн гэрэл зураг л үлджээ. Бас өөрийн судалгааныхаа арга барилыг үзүүлсэн Ноён уулын соёлтой холбоотой зурагт тэмдэглэл нь бас хадгалагдаж үлджээ. Г.Сүхбаатар гуайгаа дурсах бүрд Хүннү, Сяньбигийн үеийн шүлэг санаанд буудаг юм.
Ах минь явчаад эргэж ирсэнгүй Аль алинаасаа салан холдох нь хялбарАхин бие биетэйгээ уулзах нь хэцүү…Энд эх нутаг минь үзэгдэхгүй ньЭлэг зүрхийг минь шимшрүүлнэ…
Эртний түүхийн халуун мөрийг шингээсэн энэ шүлгийг их эрдэмтэн Г.Сүхбаатар ах маань орчуулсан байдаг юм. Түүхчид төдийгүй зохиолчид, манай эртний яруу найргийн нэгэн эрдэнийн шигтгээ хэмээн тэмдэглэх боллоо. Монголын Сяньби аймгийн үед зохиогдсон энэхүү “Ахын дууг” одоо би таныг дурсахдаа дуулмаар санагдаж байна. Та түүхч төдийгүй бас сайн орчуулагч байжээ. Таны орчуулгаар эртний өвгө дээдсийн зүрхний халуун айзмыг бид энэ яруу найргаас мэдэрч байна. Тиймээ! Ах минь явчихаад эргэж ирсэнгүй…Хүннүгийн залгамжлал Сяньби Улсын нэгэн аймгийн толгойлогч Мугонхүй эв эвдрэлцэн алсад салж одсон ахаа санагалзан дуулсан гэмшлийн энэ дуу гуниш гашуудлыг бидний үед байнга сануулан сэнхрүүлэхийн тулд уламжлагдан үлдсэн ажээ. Их түүхч Гүнжийн Сүхбаатар ах маань ч үүнийг чухам өөрөө орчуулсан нь учиртай буй заа. Эв зангиагаа үл тасалж, эх орныхоо тусгаар тогтнол, эгэл түмнийхээ хувь заяаны төлөө хатан зүрхнийхээ цохилт болгоныг зориулахын учир утгыг чухам энэ шүлгээр дамжуулан бидэнд учирласан юм байна шүү хэмэн бодогдном. Энгүй их энэ эрдэмтнийг дурсахад элэг зүрх минь шимширнэ. Тэр сайхан эрүүл чийрэг хүний зүрх тийм амархан зогсох байсан гэж үү? хэмээн харамсдаг байлаа. Амьдрал шимшрэлээр дүүрэн ажээ. Түүний зүрх ч эх орныхоо түүхийн шимшрэлээр дүүрэн байсан байх аа. Он цаг урсан өнгөрч, бүх юм улиран одлоо ч эх оронч эрдэмтэний зүрх сэтгэлийн халуун элч үл хөрмүй. Ах минь явчихаад эргэж ирсэнгүй. Гэвч та өөрийнхөө агуу их бүтээл туурвилуудыг бүгдийг хойч үеийнхэндээ өвлүүлэн үлдээжээ. Хорвоогийн жам ийм ажгуу.
Г.МЭНД-ООЁО.